تور مسافرتی: هرجا که می رفتم به محض سخن گفتن، می فهمیدند ایرانی هستم. اولین پرسش این بود که از کجا هستم؟ چون جواب می شنیدند تهران، بدون درنگ می گفتند کجای تهران؟ یعنی از خود من تهران را بهتر می شناختند
خبرگزاری مهر؛ گروه فرهنگ- سعید شرفیسرانجام بعد از طی مسیر ۱۲۰ کیلومتری به هرات نزدیک می شدیم. به اولین میدان ورودی شهر به نام میدان جامی که رسیدیم، آن دو نفر مسافر پیاده شدند و قرار شد بنده را به چهار راه و یا میدان گلها و بقول افغانستانی ها، چاوک گلها برساند. هرات قلب خراسان بزرگ است و زمانی پایتخت تیموریان بوده. بدین خاطر آثار تاریخی مهمی در این شهر وجود دارد. خراسان بزرگ و تاریخی چهار ربع دارد که عبارتند از هرات، بلخ، مرو و نیشابور که فقط نیشابور امروزه در خاک ایران مانده و سه ربع دیگر از تنش جدا شده است. هرات و بلخ در افغانستان و مرو در ترکمنستان. هرات دومین شهر افغانستان بعد از کابل است یا به عبارتی می توان آن را مرکز غرب افغانستان نامید. در نگاه نخست، هرات شهری پر جنب و جوش و زنده به نظر می رسد؛ ولی بافت و ساختار آن بیشتر کهنه و قدیمی است. البته خیابان های عریض و پهن هم کم ندارد، ولی به هرحال شهر چندان امروزی به نظر نمی رسد. به جز چند ساختمان دولتی همچون فرمانداری، تلویزیون و چندین ساختمان دیگر، ساختمان قابل توجهی در شهر به چشم نمی خورد. بیشتر ساختمانها قدیمی است و اگر هم جدید باشد، از معماری قابل توجهی برخوردار نیست.در بدو ورودم به شهر، نکته دیگری که جلب توجه می کرد، وجود گدایان زیاد و معتاد بود که با سماجت طلب پول می کردند. البته بعد از چهل سال جنگ و ناامنی حاصل کار همین خواهد بود که هست.پیش از اقدام به سفر، سفرنامه افغانستان (سفر به سرزمین آریایی ها) نوشته دوست عزیز و گرامی ام، امیر هاشمی مقدم را که پژوهشگری بسیار آگاه درباره افغانستان است و مطالب گوناگون و سودمندی درباره این کشور می نویسد را خوانده بودم. همینطور در تماس با ایشان اطلاعات اولیه را به دست آورده و هتل موفق در میدان گلها را برای اقامت انتخاب کرده بودم. سرانجام به میدان گلها و هتل موفق رسیدم و چون پول افغانی نداشتم، ۳۰ هزار تومان بابت مرز تا هرات و ده هزار تومان برای اضافه مسیر پرداخت کرده و بعد از خداحافظی از راننده، از خودرو پیاده شدم. هتل موفق از نظر دسترسی، بهترین گزینه بود، چون در مرکز شهر قرار گرفته و تا آخر شب هم دور و بر آن شلوغ و سرزنده است. هتل موفق دو نوع اتاق داشت که همه دو تخته و سه تخته بودند. اتاقهای بدون حمام ششصد افغانی و اتاق های با حمام هزار افغانی بود. البته هیچ کدامشان بر خلاف ظاهر هتل که نسبتاً مناسب و قابل قبول بود، تمیز نبودند؛ ولی همانگونه که نوشتم، مزیت آن این بود که در جای خوب و مرکز شهر قرار گرفته و این برایم خیلی مهم بود. سرانجام در یکی از اتاق های هزار تایی ساکن شدم که رو به خیابان بود و تا پاسی از شب می توانستم شاهد رفت و آمد و زندگی در شهر باشم که باوجود سر و صدای آن برایم خوشایند بود.پس از استقرار در اتاق و کمی استراحت، از هتل بیرون آمدم. حالا بعد از هیجان اولیه ورود به شهر، می توانستم گشتی در شهر بزنم و از آنجایی که محل هتل در مرکز شهر بود، البته قلب تپنده شهر هم در اطرافم بود. اولین جایی که رفتم، مسجد جامع بزرگ شهر بود که بیش از ۴۶ هزار متر مربع وسعت داشت؛ واقعاً بزرگ و باشکوه! حیاط آن با سنگ مرمر فرش شده و جهت نماز از آن استفاده می شد. خیلی تمیز و مرتب بود و ندیدم کسی با کفش وارد حیاط مسجد شود. من هم به تاسی از دیگران با کفش وارد نشدم و محو دیدن و عکاسی از قسمتهای مختلفش گشتم. گشت و گذار در اطراف مسجد بزرگ سبب می شد شناخت بهتری از فضای عمومی مردم و شهر پیدا کنم. شلوغی و سر زنده بودن شهر، نشانه امنیت و رونق کسب و کار بود.حضور زنان در خیابانها هر چند خیلی زیاد نبود، ولی باز هم بیش از انتظارم بود. نوع پوشش زنان به صورت کلی سه گونه بود: اول برقع که سراسر بدن و حتا صورت را می پوشاند، ولی نسبت به دیگر پوشش ها کمتر بود. جالب اینکه رنگ این پوشش سراسری نه سیاه، بلکه بیشتر آبی آسمانی بود. دوم، همان چادر که در ایران هم زنان زیادی می پوشند، ولی باز هم نه سیاه رنگ، بلکه رنگی، هرچند نه زیاد روشن، اما طرح دار بودند. سوم مانتو که زنان و دختران ایرانی هم می پوشند. این یکی به صورت قطع به تقلید از ایران بود، زیرا در کابل که بعدا توضیح خواهم داد از همین مانتوهای جلوباز و مد روز ایرانی استفاده می کردند. پوشش مردان بیشتر همان لباس سنتی بود، هرچند کم نبودند کسانی که لباس معمولی بر تن داشتند.
در خیابان های هرات احساس غریبی نمی کردم؛ گویی در شهر خودم هستم. یا انگار در یکی از شهرهای خراسان خودمان هستم. یادم آمد در سمرقند و بخارا و حتی در خجند و دوشنبه هم همین گونه بود و همین احساس را داشتم. لهجه اهالی هرات خیلی تفاوتی با خراسانی های خودمان ندارد؛ اصلا چرا باید داشته باشد؟ مگر هرات قلب خراسان نیست! خراسان جدا شده از خودش و افتاده در چند کشور. هر کدام از شهرهایش در جایی افتاده و از همه غریب تر مرو در ترکمنستان است که حتی دیگر کسی در آنجا به فارسی هم سخن نمی گوید. خراسان مهد تمدن ایران و سرچشمه زبان و ادب فارسی! حالا دیگر برای دیدارشان باید ویزا گرفت و چون یک خارجی پای بر خاکشان نهاد.در افغانستان هنگامی که بخواهید از اماکن تاریخی آن بازدید کنید و بفهمند خارجی هستید، چندین برابر یک افغانستانی باید ورودی بدهید. البته این چندین برابر شدن پول زیادی نیست، بلکه نکته آن است که بخواهید جایی که زمانی پاره تن ایران بزرگ بوده، ببنید حالا غریبه و خارجی محسوب می شوید و این احساس خوبی نیست. همانگونه که ما با افغانستانی ها همچون بیگانگان برخورد می نماییم.هرجا که می رفتم به محض سخن گفتن، می فهمیدند ایرانی هستم. اولین پرسش این بود که از کدام شهر ایران هستم؟ چون جواب می شنیدند تهران، بدون درنگ می گفتند کجای تهران؟ یعنی بعضی وقتها از خود من تهران را بهتر می شناختند و این بدان دلیل بود که بخاطر اوضاع بد اقتصادی، هر کدام چند سالی را در ایران کار کرده بودند. بعد هم با سرمایه اندکی که جمع کرده بودند، به دیار خودشان برگشته و کسب و کار کوچکی به راه انداخته و زندگی می کردند.دست فروشی در هرات بسیار رونق دارد. از آنجایی که گویا هیچ قانونی در این باره وجود ندارد، هر کسی هر کجا توانسته، بساطش را پهن کرده و رزق و روزی اش را از این راه به دست می آورد. تقریباً همه چیز هم می فروشند، از نکات جالب اینکه بیشتر کالاها ساخت ایران است و بهای شان هم تقریباً مانند ایران؛ و من متعجب که پس سودش برای اینان از کجا به دست می آید؟پس از بازدید از مسجد بزرگ، عبور از چندین خیابان و حریصانه عکس انداختن از هرچیزی که می توانست مبحث باشد، به ارگ هرات رسیدم. ارگ هرات بر یک بلندی قرار گرفته و خیلی خوب تعمیر و مرمت شده است. امروزه بعنوان یک اثر تاریخی قابل توجه مورد بازدید همگان قرار می گیرد. بخش هایی از آن هم موزه است. چون وقت اداری رو به آخر بود، ورود به ارگ مقدور نبود و بازدید از آن را به روز بعد موکول کردم؛ هر چند دیدار از بیرون هم مغتنم بود. در کنار ضلع غربی ارگ، ساختمانی قدیمی و استوار و پابرجا در کنار یک مسجد قدیمی قرار داشت که نمایشگاه خط و نقاشی بود و مزین به نام کمال الدین بهزاد، نقاش نامدار دوره تیموری که در هرات دیده به جهان گشوده و در تبریز نقاب در خاک کشید. در مسجد کنار ساختمان، بچه ها به سبک قدیمی در حال آموزش قرآن بودند. البته این صحنه آموزش قرآن به صورت سنتی که بچه ها دور هم می شینند و روخوانی می کنند، در جاهای مختلف در افغانستان قابل مشاهده می باشد.
حالا دیگر خسته شده بودم و وقت برگشتن به محل اقامتم بود، اما دلم نیامد با تاکسی برگردم؛ با آنکه هزینه چندانی نداشت. بلکه ترجیح دادم پیاده بروم و هر چه بیشتر شهر را ببینم. سر راه، غذایی هم خوردم که ۱۷۰ افغانی شد با احتساب هر دلار ۷۰ افغانی می توان محاسبه کرد که چقدر می گردد.پس از بازگشت به هتل و کمی استراحت، دوباره زدم به خیابان و کوچه-پس کوچه ها. تا ساعت ۱۰ شب به هرجا که می توانستم رفتم و دیدم. آخر شب، خسته ولی راضی به هتل برگشتم و برای خوردن شام به رستوران هتل رفتم. یک پیتزای سبزیجات سفارش دادم که خیلی خوب تهیه شده بود و یکی از بهترین پیتزاهایی بود که تا آن روز خورده بودم. بهایش هم ۱۵۰ افغانی بود.برای خواب به اتاقم رفتم. ساعت یک نیمه شب بود که با سر و صدای زیادی از خواب بیدار شدم. البته هنوز درست به خواب نرفته بود. خیال کردم اتفاقی افتاده. پنجره رو به خیابان را باز کردم، چه صحنه ای بود! کاروان عروسی! دلم می خواست بروم و در شادی و جشن آنها سهیم شوم. اما دروازه هتل جهت امنیت ساعت ۱۲ بسته می شد و امکان رفت و آمد وجود نداشت. از همان بالکن نظاره گر شدم. تعدادی مرد با لباسهای محلی سفیدرنگ و براق مشغول پایکوبی و دست افشانی بودند. بسیار ماهرانه هم چوب بازی می کردند. به نظر نمی آمد افراد معمولی باشند. حدس زدم یک گروه رقصنده حرفه ای باشند، چون بسیار هماهنگ می رقصیدند. به هرحال بعد از مدتی بساط شان را جمع کرده و هلهله کنان سوار خودروهای شان شدند و رفتند.روز بعد، بعد از استراحت مناسب شبانه، از خواب برخاستم. قصد دیدار از مزار خواجه عبدالله انصاری را داشتم. در میدان گلها که درست روبروی هتل بود، با یک راننده تاکسی صحبت کردم و بعد از توافق راه افتادیم. در افغانستان تاکسی ها تاکسی متر ندارند (البته در ایران هم که دارند، استفاده نمی کنند). باید کرایه مسیر را توافق کنید و از چانه زدن هم نباید غافل شد.آقا همایون راننده تاکسی مردی مهربان و آرام بود. صحبت مان گل انداخت و از هر دری سخن گفتیم. مزار خواجه عبدالله انصاری کمی بیرون شهر هرات، در جایی به نام گازرگاه است. از توصیف مکان ها خودداری می کنم و زیاد درباره شان نمی نویسم؛ چون در منابع راجع به آنها اطلاعات جامع و مفید زیادی وجود دارد، ازاین رو می توان بدان ها رجوع کرد. تلاش می کنم بیشتر آنچه بر خودم گذشته را شرح دهم. بله، آقا همایون هم مثل بقیه افغانستانی هایی که با آنها صحبت کرده بودم، از حکومت مرکزی راضی نبود و آنها را یکسره فاسد و بی کفایت می دانست. البته از آنجایی که کشور افغانستان از اقوام گوناگون تشکیل شده است، شخصیتی که همه درباره اش اتفاق نظر داشته باشند تقریباً وجود ندارد. هر قوم شخصیت منسوب به خودشان را قبول دارند، تازه اگر قبول داشته باشند و این خود مانع وحدت ملی و هم سبب مسائل و مشکلاتی برای کشورشان شده است.یکی از مهمترین مسائلی که هم اکنون با آن روبرو هستند، مسئله شناسنامه الکترونیکی یا به قول خودشان تذکره برقی است. افغانستانی ها پیش از آنکه خویش را افغانی بدانند، قومیت برای شان مهم می باشد. یعنی تاجیک ها، هزاره ها، ازبک ها و غیره، پیش از آنکه خویش را افغانی بدانند، تاجیک، هزاره، ازبک و غیره می دانند و قومیت برای شان مهمتر است. به سخن دیگر، قبول ندارند افغانی هستند، بلکه لفظ افغان را مختص به پشتونها می دانند و همین مشکل بزرگی برای صدور شناسنامه های الکترونیکی شده است. چون که درج لفظ افغان در آن مورد اعتراض جمع قابل توجهی از اقوام غیرپشتون است و آنرا قبول ندارند و اصرار دارند نام قوم خودشان در شناسنامه درج شود و یا هیچ نوشته نشود. بدین دلیل سالهاست صدور شناسنامه متوقف مانده است. قضاوت در این باره کار آسانی نیست، ولی به هرحال این هم یکی دیگر از معضلات جامعه افغانستان است. با یک شخص آگاه افغانستانی که در این باره صحبت کردم می گفت مگر در کارت ملی و یا شناسنامه شما نوشته شده است پرشین؟ خودم تاکنون به این مورد فکر نکرده بودم. درست است ایرانی ها همگی قبول دارند که ایرانی هستند، اما قومیت هم مطرح است. حالا تصور کنید روی کارت ملی ایرانی ها نوشته شده باشد پرشین. بطور قطع با عکس العمل دیگر اقوام ایرانی روبرو خواهد شد. او می گفت همین که روی تذکره های برقی آرم و پرچم دولت افغانستان وجود دارد کافی است و همه می دانند متعلق به چه کشوری است. ازاین رو چه ضرورتی دارد که دولت اینقدر اصرار دارد لفظ افغان هم در آن درج شود؟همانگونه که قبلا اشاره کردم، هیچ شخصیت ملی که همه او را قبول داشته باشند وجود ندارد و یا لااقل من ندیدم که اینگونه باشد. احمدشاه مسعود و دکتر نجیب الله (آخرین رئیس جمهور حکومت خلقی ها) تا شاید بیش از دیگران مورد پذیرش باشند.درباره پیر هرات همین قدر بسنده می کنم که ایشان از نوادگان ابو ایوب انصاری صحابی معروف بود که اجدادش به هرات مهاجرت کرده و در همین شهر اقامت گزیدند. خواجه عبدالله از بزرگان عرفان و صوفیه است و مناجات نامه ایشان بسیار معروف و خودش هم بسیار مورد احترام و تکریم اهالی هرات است؛ به گونه ای که رسم است در روز ازدواج، عروس و داماد به همراه نزدیکان شان جهت عرض ارادت به مزار پیر می آیند و ضمن دعا و نیایش، برای خود خوشبختی از پیر طلب می کنند. خودم در مدتی که آنجا بودم یک مورد آن را دیدم، کاروانی از اتومبیل ها به دنبال خودروی عروس و داماد روان شده و بعد از اجرای مراسم دعا و نیایش به خانه برگشتند. البته نکته اینکه عروس خانم را به محوطه آرامگاه که در حیاطی با صفا و فضای باز است، راه نمی دهند.
پس از بازگشت از مزار پیر هرات با همایون (که خودش به میل خودش منتظرم مانده بود) دیگر دوست شده بودیم و قرار شد هر جا خواستم بروم به او زنگ بزنم. کنار هتل از همدیگر خداحافظی کردیم. از اینکه هتلم در مرکز شهر بود، بسیار خرسند بودم، چون که مرکز شهر قلب تپنده آن است و زندگی در آن موج می زد. تا آنجا که دیگر فراموش می کردم به کشوری آمده ام که شب و روز از آن اخبار جنگ و انفجار به گوش می رسد.درباره بهای کرایه تاکسی باید بگویم با ۱۰۰ افغانی در شهر از این گوشه به آن گوشه می توانید بروید و اگر مسیر بیرون شهر و کمی دور باشد، قیمت افزایش می یابد. البته وسیله نقلیه دیگری هم وجود دارد و آنهم موتورهایی است که اتاقکی روی آن تعبیه کرده اند. مانند تک تک های هندوستان که البته قیمتش کمتر است.من به هر جا سفر کنم، از جاذبه های گردشگری و دیدنی اش هم بازدید می کنم. اما آنچه در اولویتم قرار دارد، مردم و فضای عمومی آنجاست. به همین خاطر تا آنجا که می توانم به همه جای شهرها با پای پیاده سر می زنم و از همه چیز و همه کس و همه جا عکاسی می کنم. در مدت اقامتم در هرات از گوهرشاد بیگم و دیگر بناهای محوطه تاریخی آنجا دیدار و عکاسی کردم. البته از بیرون چون درب آنجا بسته بود و کسی هم نیافتم تا آن را باز کنم. پس از همه اینها دوباره به مرکز شهر بازگشتم. جنب و جوش و سرزندگی آنجا برایم خوشایند بود و از پرسه زدن در آنها سیر نمی شدم. تا ظهر هم اینگونه گذشت. بعد از صرف ناهار به شهرگردی ادامه دادم و به سمت کنسولگری ایران راه افتادم که با پای پیاده از محل هتل راه زیادی نبود. وقتی به آنجا رسیدم، وقت اداری هنوز تمام نشده بود. صف طویلی مقابل بخش ویزا به چشم می خورد. دریافت ویزای ایران برای اتباع افغانستان روند و شرایطی دارد که می توان آن را کمی سخت و هم متغیر دانست. هم اکنون به این صورت است که ۱۰۰ یورو جهت صدور و ۳۰۰ یورو بعنوان ضمانت دریافت می گردد که در برگشت به فرد متقاضی برگشت داده می گردد. ولی چون متقاضی زیاد است، صف طویلی همواره جلوی کنسولگری ایران در هرات وجود دارد. باز بنابراین آژانسهای مسافرتی تبلیغات زیادی جهت انجام پروسه دریافت ویزای ایران در قبال پول انجام می دهند.اتفاق کوچکی در جلوی درب کنسولگری برایم رخ داد که بیان آن خالی از لطف نیست. بعد از آنکه چندین عکس از ازدحام مردم در قسمت ویزا گرفتم. به درب اصلی که به وسیله چندین نگهبان مسلح محافظت می شد رسیدم. سردر ورودی ساختمان کنسولگری معماری زیبایی داشت و سال تأسیس ۱۳۱۵ روی آن نوشته شده بود. از آنجایی که می دانستم عکس برداری از اماکن دیپلماتیک ممنوع می باشد، به یکی از نگهبانها مراجعه نموده و پرسیدم که آیا می توانم از سردر ساختمان کنسولگری عکس بگیرم یا نه؟ نگهبان که مردی حدودا ۴۰ ساله بود با لبخند گوشی ام را گرفت و به راه افتاد. هرچه گفتم آقا من فقط یک سوال کردم؛ اگر ممنوع می باشد خب می روم. اما او با یک لبخند بلاهت آمیز به من نگاه کرد و بدون آنکه چیزی بگوید به راهش به سمت اتاقی که دیگر نگهبان ها در حال استراحت بودند ادامه داد و من هم پشت سرش وارد اتاق شدم. تختهای سربازی دو طبقه داشت و تعدادی نگهبان در حال استراحت بودند که یکی از آنها زن بود. خیلی برایم جالب بود که در استراحتگاه آقایان به خواب رفته بود. سرانجام مردی جوان که هیکلی درشت داشت و گویا رئیس شان بود، گوشی را از دست نگهبان یادشده گرفت و بدون توجه به حرفهای من، آغاز به بازرسی از گوشی نمود. پیش خودم یاد خاطرات هاشمی مقدم افتادم که در سفر به افغانستان دچار دردسری مشابه شده بود که در سفرنامه افغانستان مفصل راجع به آن توضیح داده است. ازاین رو خویش را برای اتفاق مشابه آماده می کردم. اما چیز دیگری صورت گرفت. آقای رئیس پس از پاک کردن عکسهای مربوط به کنسولگری و چک کردن پاسپورت بنده، گوشی ام را پس داد و بدون آنکه حرفی بزند دوباره روی تخت دراز کشید. من هم خیالم راحت شد که مبحث ختم به خیر شده است و می توانم بروم. با همه اینها دوباره برگشتم و دور از چشم نگهبان ها، از بخش ویزا چند عکس گرفتم و به راه خود ادامه دادم.در ادامه خیابان گردی به ساختمان رادیو و تلویزیون رسیدم که به شدت از آن محافظت می شد و از ساختمانها و اماکن معتبر شهر محسوب می گردید. این ساختمان در کنار استانداری و یا مقام ولایت هرات قرار داشت. ساختمان استانداری مجموعه ای بزرگ و آبرومند در شهر هرات بود که در مقابلش میدان و پارک بزرگی قرار داشت. خیابان روبرویش هم بسیار عریض و مرتب بود. در همین خیابان چندین مدرسه قرار داشت. پسران با لباسهای همرنگ و همسان و دختران محجبه در رفت و آمد بودند. چیزی شبیه به همان مانتو و مقنعه ای که دختران در ایران به تن می کنند؛ اما هیاهو و شادی شان مثل همه کودکان در همه جای دیگر دنیا بود.
در مجموع، هرات شهری امن و سرزنده است. زبان مردم آن فارسی یا به قول خودشان دری با گویش خراسانی می باشد. کسب و کار هم با رونق به نظر می رسید.هرات دروازه غربی کشور افغانستان و به لحاظ استراتژیک برای این کشور بسیار مهم می باشد. درصد قابل توجهی از ارتباطات و صادرات و واردات زمینی کشور از این شهر با همسایه غربی آن یعنی ایران انجام می گردد.علاوه بر آنکه جاده آسفالته از مرز تا هرات توسط ایران درست شده است. سخن از احداث خط آهن از مشهد به هرات هم سال هاست در بین است، ولی نمی دانم آیا اقدام عملی هم صورت گرفته یا نه؟کالاهای موجود در بازار هرات بیشترشان ساخت ایران است و از این بابت حس می کنی در بازارهای ایران هستی. البته کالاهای چینی از نوع بنجل آن هم کم نیست. با نگاهی به مغازه های میوه فروشی در می یابی که میوه ها اغلب و یا تمام متعلق به همان دور و بر است؛ چون که از تنوع زیادی برخوردار نیست و سطح قیمت آنها نسبتاً پایین است. ولی باز برای مردمی که درآمد کمی دارند شاید بالا به حساب می آید.کارمندان و حقوق بگیران چیزی معادل ۱۵۰ دلار در ماه حقوق دریافت می کنند و صد البته که همین مقدار هم برای همه نیست و پیدا کردن شغل، کار آسانی نیست. و همین، یکی از دلایل خروج مردم از کشور و رفتن به کشورهای همسایه مثل پاکستان و ایران جهت کار و کسب درآمد است
