تور مسافرتی: سالهاست که خیلی از کارشناسان محیط زیست خطرات و نتایج شوم و غیرقابل جبران خشکی رودخانه زاینده رود را به مسئولان گوشزد می کنند. عواقبی که صدمات بزرگی را به پیکره اصفهان زده و آینده ای مبهم و پرخطر را پیش روی این شهر تاریخی و خاص قرار داده است.
به گزارش تور مسافرتی به نقل از ایسنا، پدیده نامبارک خشکی زاینده رود به مثابه تنها منبع تامین آب شرب و کشاورزی اصفهان، در دهه ها و خصوصاً در سال های اخیر منجر به فرونشست زمین در نقاط مختلف استان شده است، تا جایی که امروز شاهد ترک هایی بر پیکره بعضی از ساختمان ها در نقاط مختلف شهر هستیم که به قول کارشناسان ناشی از خشک شدن سفره های آب زیرزمینی، تهی شدن آبخوان ها و در نهایت فرونشست زمین است.
بنابر گزارش های رسمی و غیررسمی، درحال حاضر بخش هایی از مناطق شمالی، شمال شرقی و شمال غربی اصفهان و حتی برخی نقاط مرکزی و حواشی زاینده رود به سبب خشکی نشانه هایی از فرونشست نمایان شده است. به اعتقاد محمد سیاری، عضو بنیاد ملی نخبگان معضل کاهش چشمگیر آب های زیرزمینی و به دنبال آن فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای حیات اصفهان در آینده ای نزدیک است و خطر فرونشست زمین با میزان نزدیکی و دوری هر منطقه از سطح رودخانه ارتباطی مستقیم دارد. آنچه در ادامه می خوانید گفت وگوی ایسنا با کارشناس مطالعات آب های زیرزمینی شرکت آب منطقه ای اصفهان است.
در حال حاضر پدیده فرونشست زمین در اصفهان شکل گرفته، اما سابقه این پدیده در ایران و خصوصاً در استان به چه زمانی بازمی گردد؟
چنانچه گفته میگردد پدیده فرونشست زمین با توسعه کشاورزی بوجود آمد. این پدیده اولین بار در ایران در سال ۷۶ و در دشت رفسنجان شروع شد و در اصفهان باز در همان سال در منطقه مهیار شمالی مشاهده شد و در ادامه به اردستان، کاشان، گلپایگان و دامنه رسید. این معضل در شهر دامنه فاجعه بار بود، تا جایی که در این منطقه که دارای گنداب بود و حتی از بارش خوبی برخوردار بود به سبب رونق و توسعه کشاورزی شاهد افزایش برداشت آب بیشتر از توان منطقه بودیم. باید توجه داشت که بیشتر از ۹۰ درصد آب مصرفی در کشور در بخش کشاورزی است، اما توسعه بی رویه کشاورزی و سوء مدیریت در آن سبب حیف و میل شدن آب و بروز چنین فاجعه ای در شهر دامنه و یا دیگر مناطق شد.
با این شرایط الان وضعیت آب های زیرزمینی در استان چگونه است؟
برای پایش سطح آب های زیرزمینی شبکه های پایش کیلومتری وجود دارد که از راه حفر چاه های مشاهده ای میزان آب ها اندازه گیری میگردد. این کار یکی از رسالت های دفتر مطالعات شرکت های آب منطقه ای کل کشور است که به صورت ماهانه انجام میگردد.
در حال حاضر چند چاه مشاهده ای در استان وجود دارد؟
حدود ۹۰۰ حلقه چاه مشاهده ای در استان اصفهان وجود دارد که به تدریج به تعداد آنها اضافه شده است، اما قدیمی ترین این چاه ها مربوط به سال ۶۰ است.
بنابراین مطابق بررسی های موجود وضعیت افت و فرونشست زمین در استان چگونه است؟
در حال حاضر بیشترین افت تجمعی در اصفهان مربوط به منطقه مهیار شمالی است که طی ۳۶ سال اندازه گیری شده و متوسط افت سالانه آن یک متر و ۲۵ سانتی متر تعیین شده است. یعنی افت تجمعی این منطقه ۴۵ متر و ۱۷ سانتی متر بوده و بیشترین فرونشست را در مقایسه با سایر مناطق داشته است. در شهر دامنه باز طی ۳۴ سال، این میزان به ۳۷ متر و ۹۷ سانتی متر رسیده است. پس از آن شهر گلپایگان طی ۲۴ سال به میزان ۲۵ متر و ۱۰ سانتی متر افت داشته است. این میزان در مناطقی که حفر چاه های کشاورزی صورت گرفته رشد بیشتری داشته است.
با این شرایط حجم آب های زیرزمینی موجود در استان چقدر است؟
از حجم مطلق این منابع آماری در دست نیست، اما تغییرات آنها اندازه گیری شده است. به صورت متوسط تا مهرماه سال ۹۶، افت استان اصفهان ۳۸ سانتی متر بوده و متوسط کسر مخزن سالانه به ۳۲۱ و ۵۵ میلیون مترمکعب رسیده که رقم بسیار زیادی است. بیشترین میانگین افت سالانه در ۱۰ سال اخیر باز مربوط به آبخوان گاو تپه در محدوده مطالعاتی کمه بوده که یک متر و ۹۷ سانتی متر است.
با بررسی های انجام شده علت اصلی فرونشست زمین در استان اصفهان چیست؟
عامل اصلی این پدیده در سال های اخیر برداشت بی رویه از سطح آبهای زیرزمینی بوده است و عامل موثر در آن، بافت و جنس رسوبات زیرسطحی است. اگر رسوبات ضخامت زیادی داشته باشد با کاهش سطح آب، اساسا فرونشست زمین اتفاق می افتد.
این میزان در نقاط مختلف شهر بر چه اساسی تعیین می شود؟
از سوی سازمان نقشه برداری یک متولی برای رصد میزان فرونشست ها در کل کشور تعیین شده است که مطابق آخرین گزارش ها، مناطق شمال شرق و شمال غرب اصفهان به سبب برخورداری از ضخامت رسوبات بیشتر نسبت به قسمت های مرکزی که رودخانه از آنجا عبور می کند، با فرونشست شدیدتری روبرو شده است. در مناطق دورتر از رودخانه باز جنس لایه ها ریزتر و منابع بیشتری برای برداشت وجود دارد، اما به سبب اینکه منبع تغذیه وجود ندارد و بارش ها باز به وضوح کاهش یافته، فرونشست بیشتری رخ می دهد. در واقع قسمت های مرکزی شهر به سبب نزدیکی به رودخانه از رسوباتی با دانه های درشت و شنی برخوردار می باشد و به این دلیل در مقایسه با مناطق دیگر از فرونشست کمتری برخوردار می باشد. مثلا در محدوده پل خواجو ضخامت رسوبات ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر است، از طرف دیگر تابحال هر سال حدودا رودخانه به مدت یک ماه جریان داشته است و این مسئله سبب شده تا آبخوان ها باردیگر احیا و منافذ پر شود و در نهایت خطر فرونشست باز اندکی کاسته می شود.
آیا ضرورتی برای جلوگیری از توسعه و ساخت و ساز در مناطقی در معرض فرونشست بیشتر، احساس می شود؟
بله. شرکت های آب منطقه ای با اندازه گیری مستمر افت ها و دشت هایی که در معرض خطر افت بوده اند، توسعه و بهره برداری در این مناطق را ممنوعه اعلام نمود. مثلا کاشان از دوران قبل از انقلاب بعنوان یک منطقه ممنوعه اعلام شد، اما متاسفانه برداشت های خیلی زیادی در همین دشت های ممنوعه وجود دارد و به این مسائل توجهی نمی گردد.
در شرایط موجود چه اقداماتی برای برای بازگرداندن تعادل به آبخوان ها می توان انجام داد؟
طی چند پارسال طرح ملی تعادل بخشی با هدف مبارزه با فرونشست و احیای آبخوان ها در حال اجرا شدن است. این طرح شامل آیتم های مختلفی همچون پر کردن چاه های غیرمجاز و تعدیل پروانه ها در جهت کاهش برداشت است، اما باز هم در سطح استان برداشت بسیار بالایی بیش از اندازه ظرفیت موجود از منابع آب انجام میگردد.
آماری از میزان برداشت ها وجود دارد؟
آمار تهیه شده از طرف دفتر حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای اصفهان نشان داده است که در سال ۹۶، ۱۰۲۲ حلقه چاه غیرمجاز و در سال ۹۷ باز ۳۷۹ حلقه چاه غیرمجاز در استان پر شده است، اما نکته مهم این است که اگر تمام چاه های غیرمجاز باز پر شوند، میزان برداشت چاه های مجاز باز بسیار بیشتر از ظرفیت آبخوان است. بر طبق آمار حفاظت و بهره برداری، درحال حاضر حدود ۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر مکعب در سال برداشت وجود دارد که تنها ۴۰۰ میلیون مترمکعب آن غیرمجاز می باشد و حتی اگر این مقدار حذف شود، با ۴ میلیارد مترمکعب برداشت مواجه هستیم که برای رساندن آبخوان به سطح تعادل باید ۳ میلیارد مترمکعب از برداشت ها کم شود. با نگاهی به گذشته باز مشاهده میگردد که در اوایل انقلاب میزان برداشت ها حدود یک میلیارد مترمکعب بود.
با این شرایط از گزارشات بسیاری افزایش فرونشست زمین در اصفهان و شکاف و ترک های جدی در بدنه ساختمان های مسکونی نمایش شده که خبر از وقوع خطر در آینده ای نزدیک می دهد. با این شرایط آینده اصفهان را چطور پیش بینی می کنید؟
با شرایطی که حالا در راه آن قرار داریم، نمی توانیم از آینده فرار نماییم. چنانچه گفته شد در سمت شمالی اصفهان اوضاع بسیار بحرانی است و این به معنای رفع یا کاهش خطر از مناطق دیگر شهر نیست. اگر رودخانه به صورت مستمر خشک باشد طی چند سال آینده شاهد اثرات بسیار مخرب و غیرقابل پیش بینی بر کل شهر خواهیم بود. پل های تاریخی بااینکه بر روی رودخانه قرار دارند، اما از این بلا بی نصیب نیستند. اگر فرونشست زیادی در شمال شهر رخ دهد تاثیر خودرا بر مناطق مرکزی باز خواهد گذاشت، بدین سبب شکی نیست که فرونشست زمین خرابی های زیادی به بار می آورد که البته هنوز کم و کیف آن معین نمی باشد.
پس احتمال فرونشست پل های خواجو، سی و سه پل و یا مساجد تاریخی اصفهان وجود دارد؟
بله و باید از امروز به فکر این مسئله باشیم تا از وقوع این فجایع بدتر جلوگیری نماییم.
برخی کارشناسان معتقدند ساختمان های واقع در در حاشیه زاینده رود بیشتر در معرض فرونشست قرار دارند و نشست و ترک های منازل مسکونی این منطقه بیشتر است.
اینکه عده ای برمبنای بازدیدهای میدانی مسئله ای را اعلام می کنند، مسئله ای جدا از اعمال نظر درباره کلیت آن مسئله است. آنچه بیان کردم کلیاتی درباره وضعیت فعلی اصفهان است و امکان دارد به صورت محلی اتفاقات خاصی ناشی از پدیده فرونشست زمین در اصفهان اتفاق بیفتد.
با این اوصاف تنها راه نجات اصفهان از فرونشست زمین به احیای زاینده رود وابسته است؟
بله؛ صد درصد. اگر رودخانه طی یکی دو سال آینده احیا نشود خطر بیشتر می شود، چونکه آب شربی که حالا برای اصفهان تامین میگردد بیشتر از ظرفیت آبخوان های موجود این شهر است. هم اکنون اداره آب و فاضلاب که تا پنج شش سال پیش نیازی به آب های زیرزمینی نداشت، با خشک شدن رودخانه ناچار به استفاده از این آبخوان ها شده است.
گفتگو از: ریحانه سجادی و فرناز کلباسی سرویس اقتصادی ایسنا-منطقه اصفهان
