تور مسافرتی: «یوجینو باربا، کارگردان و نظریه پرداز صاحب نام تئاتر دنیا سال ۱۳۹۵ وقتی به ایران آمد، در آخرین ساعات حضورش شاهد مجلس تعزیه در سالن انتظار تئاتر شهر بود و چنان از این گونه نمایش حیرت زده شد که گفت چرا آنرا به دنیا معرفی نمی کنید؟ این نمایش همه چیز دارد و همین که از جدال خیر و شر حرف می زند بسیار مهم می باشد. نکته تأسف برانگیز این است که حتی وقتی وی چنین پیشنهادی را نیز مطرح می کند ما هیچ اقدامی نکردیم. (۱)»
یک دهه از ثبت جهانی تعذیه در یونسکو می گذرد اما تنها زمان برون گرایی این نمایش، روزهایی اندک از ماه محرم به وقت عزاداری برای امام حسین (ع) است. این به محاق بردن فقط خاص تعزیه نبوده، پرده خوانی و نقالی، سیاه بازی و جلوه هایی دیگر از هنر نمایش، چنین سرنوشت غم انگیزی داشته اند که گاه تا مرز محوشدگی رفته اند.
حقیقت آن است فرهیختگانی از سراسر جهان که حتی با عنوان توریست به ایران می آیند، به دنبال فرصتی برای آشنایی با گوشه ای از سنت ها و آیین های ایران به هر شکل هستند، درحالی که چنته ما خالی است.
هم اینک جز یک خانه موزه خیمه شب بازی در تهران و قهوه خانه هایی که گاه به پرده های نقالی ساکتی مزین شده اند و جشنواره نمایش های آیینی و سنتی که هر دو سال یک دفعه در تهران برپا می شود، هیچ کجای دیگری برای مواجهه با این بخش از فرهنگ، تاریخ و هویت ایران وجود ندارد.
محمدحسین ایمانی خوشخو، رئیس کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی که در فاصله سال های ۱۳۸۲ تا ۸۸ معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و عضو انجمن علمی گردشگری ایران است و درباره تئاتر و گردشگری روایدادمحور مقالاتی گوناگون داشته است، در گفت و گو با ایسنا به این چالش می پردازد و درباره این که جشنواره هایی با محتوایی از شبیه خوانی، معرکه ها، آیین ها و بازی های سنتی، نمایش های عروسکی سنتی، نقالی و روایت های ملی چقدر توان متبدیل به رویداد جذاب گردشگری را دارند، به ظرفیت ها و خلاءهای موجود اشاره می کند و می گوید: امروزه در میان گونه های مختلف گردشگری، یک گونه به نام «گردشگری رویداد» وجود دارد که هدف اصلی آن، رونق گردشگری و استفاده ی توریست از جنبه هایی فراتر از سرگرمی و تاریخ یک کشور است. این اثر متقابل، «گردشگری رویدادمحور» را در سطحی فراگیر و بین المللی مطرح کرده است و کشورها با عنایت به سبقه خود در موضوعاتی از قبل ورزش، آیین های مذهبی و سنتی، هنر، تاریخ و ادبیات رویدادهای متناسبی را برگزار می کنند که سبب رونق گردشگری بین المللی می شود.
این استاد دانشگاه بیان می کند: متاسفانه در ایران کمتر به این جنبه ها توجه شده است. شاید جاذبه های مهمی مثل میراث ملموس فرهنگی، جذابیت هایی متاثر از آب و هوا و یا مکان های دینی آنقدر بزرگ شده که شعاع گسترده آنها موجب می شود از رویدادهای دیگر غافل شویم. درحالی که خیلی از رویدادهای موجود در ایران این قدرت را دارند که بعنوان جاذبه گردشگری روی آنها حساب نماییم.
وی اظهار می کند: همه آیین هایی که ما فکر می نماییم قدیمی شده است و یا به شکل محدود فقط ایرانیان می توانند از آن استفاده کنند برای توریستهای خارجی که طالب دیدن رویدادهای جدیدی هستند، یک جاذبه به شمار می آید.
ایمانی خوشخو می گوید: به استناد تحقیقی که انجام دادم دریافتم خیلی از آیین ها در حوزه محرم برای گردشگران به مراتب جذاب تر از رویدادهای سایر کشورها است، ولی ما از این قضیه غافلیم و یکسری موانع برای خود درست می نماییم که در نتیجه آن، دیگران نمی توانند از این جذابیت ها بهره ای ببرند.
وی اضافه می کند: هرچند بتازگی شهر یزد از ظرفیت رویداد محرم در گردشگری بهره برده و برای مشاهده توریستهای خارجی از آیین های عاشورایی، مکان هایی را هماهنگ کرده است که شاید روزی این نگاه رونق داده شود و به شهرهای دیگری که این آیین ها با هنر و فرهنگ آنها عجیبن شده است، تسری یابد.
او با اشاره به ظرفیت جشنواره نمایش های آیینی و سنتی که هیچ پیوندی با گردشگری ندارد اما در هفته گذشته بخش هایی از فضاهای عمومی شهر را آنچنان درگیر کرد که نظر رهگذر عادی را هم جلب کرد، اظهار می کند: رویدادهای هنری فراوان داریم که سرمایه های بی نظیر برای گردشگری هستند، جشنواره نمایش های آیینی و سنتی، یک مثال های خوب است. این جشنواره چندسالی است در کشور انجام می شود. در دوره ای که در وزارت فرهنگ و ارشاد حضور داشتم از این رویداد بسیار حمایت کردم، چون گونه هایی از نمایش های سنتی درحال محو شدن بود و نسل جوان هیچ شناختی نداشت. این جشنواره سال های سال به سختی اجرا شده است. با وجود چنین مصائبی برای حفظ این هنرهای نمایشی و سنتی اگر خودرا بجای یک توریست خارجی بگذاریم می بینیم چقدر این هنرهای نمایشی جذاب هستند. شخصا تجربه درک این شرایط را در یکی از جشنواره های بین المللی داشتم و شاهد استقبال تماشگران از یک نمایش سنتی ایرانی بودم، اگرچه ارتباط کلامی بین تماشاگر و بازیگر آن برقرار نمی شد اما آن نمایش برای خارجی ها جذاب بود و با جدیت و علاقه مندانه اهتمام می کردند با صحنه ارتباط برقرار کنند.
وی اضافه می کند: به هر حال زمانی پیش می آید که مشکلات مالی از اجراها و حضور گروه های بین المللی مانع می شود، ولی این راه ارتباطی را به نحوی می توان حفظ کرد. برای مثال نمایش هایی که در داخل اجرا می شوند را به محافل خارجی ببریم و یا تماشگران خارجی را وارد این حوزه نماییم. البته این اقدامات هماهنگی های بین سازمانی نیاز دارد که ما نوعا در این عرصه ضعیف هستیم. فکر می نماییم اگر بخواهیم تماشگر خارجی جذب نماییم از صفر تا صد آنرا وازرت فرهنگ و ارشاد باید انجام دهد، درصورتی که همه نهادها باید درگیر شوند. دیگر آن زمانی که خودرا بی نیاز از گردشگری می دانستیم گذشته است. امروزه به هر شکل می توان توریست جذب کرد. فقط همت جمعی نیاز است که برنامه ریزی کند و به رویدادها همچون هنری رونق بیشتری ببخشد و این گونه گردشگری را در ایران گسترش دهد.
این استاد دانشگاه درباره لزوم اختصاص مکان هایی ویژه برای برگزاری مدام این نمایش های سنتی و آیینی در گردشگری، با نگاهی به تجربه های جهانی می گوید: در کنار گردشگری رویدادمحور، گونه دیگری وجود دارد که در رابطه با این بحث است؛ «گردشگری هنری» به این معنا که نمایش های خاص در مکان های خاص به شکل مستمر اجرا شوند، در آن صورت است که به یکی از جاذبه های گردشگری تبدیل خواهند شد و همیشه در پکیج تور تعریف می شوند. مثل نمایش هایی که به مدت ۱۰ سال روی صحنه هستند و هیچ گاه جنبه تکراری برای توریست پیدا نمی کنند. این همان بُعد از گردشگری می باشد که در آن خیلی ضعیفیم و به عبارتی اصلا گردشگری هنری نداریم.
وی اضافه می کند: زمان که می خواستیم تئاتر نصر را به موزه نمایش تبدیل نماییم، به این جنبه توجه کرده بودیم، قرار بود قسمتی از سالن آن به اجرای نمایش های سنتی اختصاص داده شود که متاسفانه این اتفاق رخ نداد.
او ادامه می دهد: اختصاص مکانی ثابت برای اجرای تعزیه، خیمه شب بازی و پرده خوانی یعنی ایجاد موزه برای نمایش های سنتی که برای توریستهای خارجی بسیار جذاب خواهد بود. با این ایده گردشگری هنری را توسعه داده ایم و نیازی را در گردشگران به وجود آورده ایم که برای آن پاسخی روشن وجود دارد؛ مکان هایی ثابت که در زمان و مکان مشخص، گوشه ای از هنرهای سنتی و آیین های این کشور را در دسترس قرار می دهد.
ایمانی خوشخو بیان می کند: در حقیقت «گردشگری رویداد» و «گردشگری هنری» که برای توریست جذابیت بالایی دارد، ظرفیتی مغفول در کشور است که شاید علت اصلی آن جاذبه های دیگری باشد که تحت تاثیر آنها فکر می نماییم غیر از این ها چیزی برای عرضه به توریستهای خارجی نداریم.
(۱) داوود فتحعلی بیگی، پژوهشگر و محقق تئاتر آیینی و سنتی ایران
منبع: تور مسافرتی
