به گزارش تور مسافرتی رئیس پژوهشکده مردم شناسی گفت: حضور حافظ در جامعه شهری و روستایی ایران و حضور فردوسی در جامعه عشایری ایران بر سفره و خوان یلدا، پیوند شعر، آئین و هویت ملی اقوام ایرانی را نشان میدهد.
به گزارش تور مسافرتی به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، علیرضا حسن زاده رئیس پژوهشکده مردم شناسی امروز «شنبه» در همایش ملی یلدا که در پژوهشگاه انجام شد اظهار داشت: ما بنا به سنتی قدیمی که از دوره استاد محمد میرشکرایی شروع شده، هر سال یلدا را جشن گرفته ایم اما ظاهراً این همایش اولین همایش ملی علمی یلدا دستکم در میراث فرهنگی به شمار می آید.
وی با اشاره به اینکه یلدا آئینی تقویمی است که معانی فلسفی و هستی شناختی چرخش و تغییر فصول و گذر زمان را برمبنای جهان بینی انسان ایرانی نشان میدهد اشاره کرد: به واقع یلدا مقارن با انقلاب زمستانی است تا اعتدال بهاری که در نوروز متجلی می شود، میل به نوزایی، زایندگی، برکت و شکوفایی را در نزد اقوام ایرانی نشان دهد.
او اظهار داشت: اگر نماد نوزایی و شکفتگی و زندگی در آئین همزاد یلدا یعنی کریسمس درخت کاج است در یلدا میوه های تر زمستانی و خشک تابستانی (خشکبار) این مفهوم یعنی ستایش زندگی، نوزایی، برکت، شکوفایی و شادمانی را نشان می دهند.
حسن زاده خاطرنشان ساخت: البته در کریسمس لامپ های روشن همان نقش میوه ها و خشکبار ما را بازی می کنند و هم نماد تولد و زایش هستند و هم نماد روشنایی یعنی همان نقشی که انار بعنوان نماد زایش و روشنایی بازی می کند.
وی یلدا را آئینه تنوع فرهنگی و همبستگی ملی ایرانیان دانست و اظهار داشت: این توان فرهنگی و فلسفی ایرانیان در خلق نماد است که می بینید انار را هم بعنوان نماد روشنایی، هم نماد زایش و هم نماد وحدت و کثرت بر می گزینند؛ دانه های فراوانی که در کنار هم مهربانانه نشسته اند و در عین کثرت، دارای وحدت اند.
حسن زاده فرهنگ یلدا را دارای پویایی خواند و اضافه کرد: این روزها در طراحی آویزه ها و تزئینات جدید انار و خورشید با هم ترکیب می شوند، به واقع آئین یلدا با قدرت به حوزه عمومی گره خورده و می توان از بازار یلدا که قدرت و زیبایی آن مثل بازار نوروز و کریسمس است یاد کرد.
به گفته رئیس پژوهشکده مردم شناسی یلدا چون اغلب آئین های ایرانی از باز تولد یا باز زایی یا همان “ریی برس ” حکایت دارد، که تنها یک تولد جسمانی نیست بلکه یک تولد فرهنگی، اخلاقی و انسانی است.
او با اشاره به اینکه از این لحاظ یلدا نقش و کاکردی چون نوروز اما با نمادپردازی متفاوت دارد اضافه کرد: یلدا چون سایر آئین های ایرانی آئینی زیست سالار یا مبتنی بایوکراسی است که زندگی و مظاهر آنرا چون شادمانی ستایش می کند.
او گفت: جست و جوی روشنایی عنصر مهم دیگر در آئین یلدا است، به واقع در تمام تاریخ ایران همانگونه که کورش پادشاه عصر باستان ایران گفته است: برای جنگ با تاریکی شمشیر بر نمی کشم، چراغ بر می افروزم، یلدا ایین مهربانی، صلح، دوستی، مدارا و شکیبایی، همگرایی و وحدت اقوام ایرانی، و عشق بوده است.
این مردم شناس با اشاره به اینکه آئین ها صلح و دوستی را در بین اقوام ایرانی به صلح و دوستی پایدار تبدیل نموده اند، یلدا را تقدیس و ستایش زندگی و نوزایی دانست و اظهار داشت: حضور حافظ در جامعه شهری و روستایی ایران و حضور فردوسی در جامعه عشایری ایران بر سفره و خوان یلدا، پیوند شعر آئین و هویت ملی اقوام ایرانی را نشان میدهد.
حسن زاده با اشاره به این نکته که در تمام سنت های تفسیری آئین یلدا، لزوماً شب و روز در ستیز و جنگ با هم نیستند اشاره کرد: بلکه در نگاهی چون نگاه سهروردی که هم نماد عرفان اسلامی و هم جهان بینی و فلسفه عصر باستان ایرانیان است، همانگونه که جسم و جان با هم همسایه اند شب و روز هم در کنار هم به سر می برند.
به گفته وی، از دامن این شب بلند است که چنین نوزاد نورانی و زیبایی به نام خورشید چشم می گشاید.
او اشاره کرد: در نظر داشته باشید که این آئین آئینی باستانی است اما لزوماً آئینی زرتشتی نیست بدین سبب این آئین را نمی توان برمبنای دوگانه گرایی زرتشتی یعنی برخورد خیر و شر تفسیر کرد.
وی خاطرنشان ساخت: البته پارادایم نگرش زرتشتی در شعر فارسی بعنوان یک پارادایم قوی در قسمتی از ادبیات فارسی از تقابل هجران و وصل سخن گفته که گاه گویی از برخورد خیر و شر سخن می گوئیم، این نوع نگاه به ادبیات روشنفکری عصر پهلوی و مفهوم زمستان و تقابل آن با بهار تبدیل گشته است: زمستان هنجاری و بهاری احساسی یا برخورد پیری و جوانی.
حسن زاده اضافه کرد: نظام استعاری و زیبایی شناسی ادبی در اینجا با نظام فلسفی آئین یلدا به نظرم متفاوت می باشد و می تواند ما را به اشتباه بیاندازد.
وی درانتها با اشاره به برگزاری نشست های شب افسانه و شب یلدا در سلسله شب های بخارا در این عرصه اشاره کرد: این همایش با هزینه چهار صد هزار تومان انجام شد و به نظر من خصوصاً باید در این شرایط سخت اقتصادی و مشکلاتی که وجود دارد در مورد هزینه همایش ها بسیار صرفه جویی کرد.
حسن زاده اشاره کرد: این همایش توسط پژوهشکده مردم شناسی با همکاری پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون، پژوهشگاه علوم انسانی (پژوهشکده مطالعات اجتماعی و مرکز اسناد فرهنگی آسیا)، مرکز میراث ناملموس تهران، مدیریت ثبت و حفظ میراث معنوی و طبیعی، مؤسسه پاپیرار، مؤسسه رهاورد گیل و … در حال برگزاری است.
یلدا، جشن کهن ایرانیان
محمد میر شکرایی پیشکسوت مردم شناسی ایران نیز در این جلسه اشاره کرد: در تاریخ هیچ ملت و فرهنگی به اندازه فرهنگ ایرانی جشن و شادی وجود ندارد، ۱۲ جشن ماهیانه به مناسبت تقارن روز و ماه، شش جشن آفرینشی به مناسبت مراحل شش گانه آفرینش، چهار جشن فصلی به مناسبت سرآغاز هر فصل و جشن نوروز و دیگر جشن ها همواره در فرهنگ شادی ایرانیان مورد توجه هستند.
وی ریشه همه جشن ها را بر پایه اعتقاد و باورهای مردم دانست و اضافه کرد: اساساً واژه جشن از نیایش گرفته می شود.
او با اشاره به اینکه یلدا جشن بلندترین شب سال نیست، بلکه جشن تولد مهر است اشاره کرد: بحث تاریخی و مردم شناسی یلدا از همدیگر قابل تفکیک نیست.
میر شکرایی تاریخ را بدون مردم بی مدلول برشمرد و اظهار داشت: مردم شناسی علمی است که به مطالعه فرهنگ می پردازد و فرهنگ چیزی جدای از تاریخ یک جامعه نیست.
این مردم شناس پیشکسوت با اشاره به اینکه فلات ایران به سبب شرایط آب و هوایی جشن های فصلی چهارگانه دارد اظهار داشت: ما ابتدای بهار، جشن نوروز، ابتدای تابستان، جشن تیرگان، ابتدای پاییز، جشن مهرگان و ابتدای زمستان جشن یلدا را داریم و جشن های مربوط به آریایی ها، جشن های دو فصلی و جشن های بهاره و زمستانی است.
یلدا از زوایای نجومی و آیینی
در ادامه این جلسه علیرضا قلی نژاد پیر بازاری معاون فناوری و کاربردی سازی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری شب یلدا را از کهن ترین جشن های ایرانیان دانست که از دیر باز بزرگان در اهمیت آن نزد ایرانیان اقوال مختلفی رو بر شمرده اند.
او اضافه کرد: ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه در مورد شب یلدا می گوید: «و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب زمستانی است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می کنند و دیوها به زوال و فنا روی می آورند.»
قلی نژاد جشن یلدا را از زوایای مختلفی همچون؛ یلدا به مثابه رویدادی نجومی، یلدا به مثابه آئینی بر گرفته از مبانی اعتقادی و آئینی، یلدا به مثابه رویدادی که در تکرار ایام و سال ها، نو شدن را خاطر نشان می سازد و موضوعی که ارتباط بین جشن ها و اعیاد همچون شب یلدا را به معماری مرتبط می سازد مورد بررسی قرار داد.
او اشاره کرد: ایرانیان تلاش نموده اند در راه تکرار جشن ها و اعیاد که به شکلی کمی ممکنست تکراری بیهوده ملال آور و خسته کننده به نظر آید با کمک محتوای فرهنگی مناسک و آئین های رایج هر یک از اعیاد و جشن ها به تغییرات حاصل شده اندر احوالات انسان ها متأثر از نو شدن و نوزایی باطن آدم ها، به نو شدن جهان اشاره کنند این مفهوم در ادبیات ایرانی جایگاه ویژه ای به خود مختص کرده است.
وی اظهار داشت: بدین ترتیب جشن ها مراسم و اعیاد با کمیت هایی شبیه بهم اما کیفیاتی متفاوت تذکری است بر این حقیقت که گردش زمانه با وجود شباهت های ظا هری در حقیقت تکرار نمی شوند بلکه هر لحظه و هر سال نو می شوند.
اهمیت ادبیات کودک در انتقال فرهنگی
لیلا کفاش زاده مسئول دفتر کودک و نوجوان مرکز معرفی فرهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز در ادامه این جلسه با بیان مواردی درباب اهمیت ادبیات کودک در انتقال فرهنگی، اسطوره ها را شناسنامه فرهنگی دانست و اضافه کرد: اساطیر نشان دهنده فرهنگ و نحوه تفکر مردمان در دوران های کهن است.
او با اشاره به اینکه اسطوره ها الگوی رفتار انسانی اند اضافه کرد: اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به شکلی ناخودآگاه برای تقلیل گرفتاری ها یا اعتراض به اموری که برای ایشان نامطلوب است.
کفاش زاده علت مطالعه اساطیر را پی بردن به گوشه های تاریخ ساختارهای اجتماعی کهن و فهم و درک و شناخت بهتر رفتار و آداب یک اجتماع و شناخت ریشه ها دانست.
وی در ادامه به بیان تأثیر برخی عوامل بر انتقال فرهنگ فرهنگی نظیر انتقال مفاهیم فرهنگی با کمک قصه، صدای مادر یا مربی انتقال دهنده فرهنگ، نقش قصه ها در انتقال الگوی رفتاری، قصه و نمایش (نقش فرهنگ در الگوی رفتاری) و… اشاره و به تشریح هر یک پرداخت.
داریوش ذوالفقاری رئیس پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون نیز در ادامه این همایش به بیان مواردی درباب حافظ و شادی با قرائت اشعاری از حافظ پرداخت.
منبع: تور مسافرتی
