قزوین ساباط «کسمایی» را خیلی قبل از آنکه خبر تخریبش منتشر شود، در آخرین پیچ یکی از کوچه های «عبید زاکانی» قزوین پیدا کرده بودم. از آغاز کوچه هیچ نشانی نبود که بدانم مقرر است به چنین بهشتی پا بگذارم. کوچه انگار خودش مرا از پس هیاهو و ترافیکِ خیابان ها خواند. به دنبال معدود دیوارهای آجری و کاه گلی بین ساختمان های نوساز شده و نماهای سختِ سنگی رفته بودم و در پیچ آخر به هوای برگ های قرمز پاییزیِ آویزان زیر پنجره ی چوبیِ بالاخانه ی منزل «کسمایی» به ساباط رسیده بودم.
آن موقع برایم عجیب بود که چرا ساباطی به این زیبایی این همه مهجور است؟! و حالا که دست مرمتی بر سرش کشیده شده و دستی دیگر تیشه بر پیکرش فرود آورده، فکر می کنم شاید اگر این قدر ناشناخته و بی نشان نبود تخریب هم نمی شد.
کوچه سقف دار
مهرداد پرهیزکاری، دکترای معماری، ساباط یا به قول بچه هایی که در کوچه بازی می کنند «کوچه سقف دار» را این طور تعریف می کند: بر مبنای فرهنگ مهرازی ایران، ساباطبخش سرپوشیده در کوچه های کهن است که به درایگاه چند خانه راه دارد و جایگاه گردهمایی همسایگان و بازی بچه ها است. بالاخانه ی ساباط به یکی از خانه های همسایه راه دارد.
برخلاف اینکه این روزها ساباط ها طرفدار زیادی ندارند اما در قدیم اهالی سایه اش را دلپذیر می دانستند و محیطش را امن؛ حریم خصوصی منازلشان بوده و سواره نظام امکان وارد شدن به آنرا نداشته است.
شبانه خرابش کردند
این بار که به دنبال ساباط کسمایی به کوچه می روم، از قبل می دانم چه بر سرش آمده است. برخی از همسایه ها می گویند شبانه تخریبش کرده اند، بعضی دیگر اما معتقدند که پس از تخریبِ اتاق های بالای ساباط به بهانه ی مرمت، ساباط هم فروریخت. جای تیشه ها بر سقف هشتی پیدا است و زمین هنوز پر از خاک است.
از ابتدای ساباط دو پله ی اول را که پایین می روم آسمان آبی بالای سرم و خورشید که از پشتِ پنجره ی بی سقفِ اتاقِ تخریب شده ی طبقه بالا به داخل می تابد با همه زیبایی اش بین آجرهای شکسته ی سقف که روی طاقچه ی دیوارها چیده شده و اتاق های خراب شده ی بالای ساباط؛ توی ذوق می زند؛ نورِ این دالان همان چیزی است که ساکنان خانه های انتهای ساباط همیشه می خواستند؛ چونکه به نقل از اهالی، شهرداری حتی برای این معبر تاریک، روشنایی هم تعبیه نکرده و همسایه ها مجبور شده بودند برای رفت وآمد و امنیتشان از برق منزل خودشان ساباط را روشن کنند، آن طور که ساکنان اینجا می گویند رفتگران محله هم این معبر را تمیز نمی کردند و اهالی به نوبت آب وجارویش می زدند.
ساباط کسمایی درست در کنار منزل «کسمایی میرمیران» واقع است و اتاق های شاه نشینِ این خانه روی سقف آن قرار دارند، از حیاط خانه هم دری به ساباط باز می شده است. انتهای ساباط بلند کسمایی حالا محوطه ی کوچکی است که به در ۳ منزل باز می شود؛ خانه هایی با درهای آهنی و زنگ های جدید و دیوارهای سنگی با حفاظ های بلندکه تناسبی با آجرهای اُخرایی رنگ دیوارهای ساباط با آن نشیمن های آجرچینی شده و سقف هلالی شکل اش ندارد.
اهالی می گفتند اینجا؛ انتهای ساباط قبلاً منزل بزرگی بوده که چند بار فروخته شده و درنهایت به ۳ خانه تقسیم شده است؛ اما پس از تقسیم و فروش همچنان هرکدام از آن ۳ خانه از سقف های گره چینی شده و درهای نقره کاری اش سهمی داشته اند. یکی شان سقف و درها را به میراث فرهنگی داده و یکی با نخاله های خانه موقع تخریب همه را دور ریخته است. یک لنگه از در اصلی و زنگ زده ی خانه ی قدیمی و کنتور برقی که دیگر کار نمی کند هنوز در انتهای دالان هست.
علیرضا خزائلی، مدیرکل میراث فرهنگی استان اعتقاد دارد وقتی مجموعه ی مدیریت شهر و استان اجازه تخریب و ساخت وساز را در بافت تاریخی می دهند درواقع با ازبین بردن یکپارچگی و وحدت بافت سبب تک ماندن ساباط و عدم تأمین امنیت آن می شوند و درنتیجه معضلاتی برای اهالی پیش می آید که سبب نارضایتی اهالی از وجود ساباط می شود.
خزائلی اشاره می کند به نقل قول هایی از این قبیل که «از وقتی آمدیم اینجا خواستگار برای دخترم نمی آید» و قهری که بین ساکنان و ساباط با این مفاهیم به وجود آمده است. هرچند اهالی انتهای ساباط که ۵۰ سال است اینجا ساکن اند علل بزرگ تری برای این قهر برمی شمارند.آن ها از روزهایی می گویند که با اشتیاقی از وجود این ساباط پا به این خانه ها گذاشتند اما آب گرفتگی های مکرر موقع هر نم باران و ترک های روی ستون ها که هر روز بیشتر می شد و حشراتی که از الوارهای ساباط به خانه هایشان افتاده بود امانشان را برید. آنها جدا از عدم رسیدگی مدیران شهری به ساباط در طول سالیان، حتی شکایت دارند از این چند روزی که ساباط خراب شده و گاز و برق منازلشان هم قطع بوده؛ اماهیچ کدام از مسئولانی که سنگ ساباط و تاریخ و فرهنگ را به سینه می زدند به بهانه ی انسانیت هم سراغی از آنها نگرفتند.
خزائلی دراین باره توضیح می دهد: به سبب تخریبی که صورت گرفته بود، دسترسی انشعابات برق و گاز برای رفع خطر توسط آتش نشانی قطع شد و ازآنجاکه شدت تخریب زیاد بود، وصل مجدد آن تا چند روزامکان پذیر نبود.
اما ساکنان این ساباط دلشان از رفتارها رنجیده و نگاه مسؤلان را جانب دارانه می بینند. «مسئول ها فقط به فکر مادیات هستن، آدما براشون اهمیت ندارن» این جملات را مادربزرگی ساکن در انتهای ساباط بین بغض و اشک هایش می گوید که در این چند روز فرزندانِ مبتلا به کرونایش را در خانه قرنطینه کرده بوده؛ اما حتی در خانه نمی توانستند به حمام بروند یا آشپزی کنند.
نارضایتی همسایه ها از عدم رسیدگی مدیریت شهری به وضعیت این ساباط قصه ی جدیدی نیست؛ از اعتراضشان نسبت به رفت وآمد افراد مزاحم یا حضورِ معتادان و بی خانمانان تا انجام اعمال منافی عفت در این اثر تاریخی، احتمالاً نامه های شکایتی در بایگانی «شهرداری» و «میراث فرهنگی» موجود باشد؛ نامه هایی که هیچ کدام جوابی نگرفتند و حالا بعضی معتقدند که اهالی آن ۳ منزل انتهای ساباط، پس از اینکه کارد به استخوانشان رسیده دست به کار شده و خودشان شبانه ساباط ۱۵۰ ساله را خراب کرده اند. اهالی هم معتقدند که سرمایه گذار خانه کسمایی سبب تخریب ساباط شده است.
مدیرکل فعلی میراث فرهنگی ضمن تائید طومارهایی که اهالی به مجموعه مدیریت شهری نوشته بودند، اعتقاد دارد که عوامل گوناگونی که در سالهای متمادی به وجود آمده و بی تفاوتی مجموعه مدیریت شهری به این مساله، سبب این اتفاق شده و این مساله ریشه ای فرهنگی دارد و مدیران قبلی باید پاسخگو باشند.
حق مسلمی که نیست
حالا بعد از مرمت و بازسازی کامل سقف ساباط، از آنجایی که برخلاف حقوق شهروندی اهالی انتهای ساباط حتی مسیری برای عبور موتور یا دوچرخه تا در منازلشان ندارند و از سویی چون مالکیت ساباط با خانه کسمایی است؛ یعنی مسیر عبور و مرور منازل انتهای ساباط در واقع مالک خصوصی دارد، ازاین رو به نقل از خزائلی مدیریت شهری تلاش دارد تا با تملک ۳۰ مترمربع از یک پلاک مسکونی، دسترسی به ۳ پلاک منتهی الیه شمالی را برای ساکنان فراهم آورد بدون آنکه تخریبی صورت بگیرد و باید دید این وعده چه زمانی تحقق می یابد.
سرمایه گذار و عدم پذیرش جامعه محلی
ماجرای تخریب ساباط، از خانه ی کسمایی حکایت دیگری دارد. درختان بلند آن خانه از پشت دیوارش پیداست و جزو معدود منازل قدیمی ای است که در این کوچه باقی مانده است. یک در آن به ساباط باز می شود و حالا پس از سال هایی که متروکه بوده توسط دو زوج جوان خریده شده تا با سرمایه شخصی بازسازی شود و احتمالاً بعنوان اقامتگاه بومگردی مورد بهره برداری قرار بگیرد. هرچند همسایه ها با عنایت به خاطره ای که از خانه ی «بهروزی» و مزاحمت هایش برای اهالی دارند، از این وضعیت ناراضی هستند و نگران آن هستند که اینجا بساط قلیان راه بیفتد و قهوه خانه درست شود؛ اما زن وشوهری که به هوای این خانه از تهران مهاجرت کرده و پا به شهری غریب گذاشته اند، می گویند اصلاً از دخانیات خوششان نمی آید.
کسانی که احتمالاً از میهمان نوازی قزوینی ها بسیار شنیده اند ولی حالا به لطف تیشه ی فرورفته بر پیکر ساباط، میلیون ها تومان هزینه ای که به نقل از خودشان برای شاه نشین خانه کرده بودند ازدست رفته است.
یکی از مالکان فعلی خانه کسمایی در حیاط روی الوارهای لرزانِ داربست ها راه می رود و نگران خطرِ دیوار ترک خورده ی ضلع شمالی برای همسایه های انتهای ساباط است؛ همسایه هایی که به قول او حتی به خاطر خطر دیوار برای جان خودشان هم اجازه نمی دهند در حیاطشان داربست نصب تا دیوار مرمت شود.
همسایه ها هم از رفت وآمدهای خانه کسمایی ناراضی هستند و می گویند اینجا دیگر آرامش قبل را ندارد؛ هر روز آدم های مختلف می آیند و فیلم می گیرند و طعنه ای می زنند و همسایه ها مسببین این جو ایجادشده ضد شان را همان سرمایه گذاران خانه کسمایی می دانند و معتقدند سرمایه گذارانی که به منظور زندگی خودشان قسمت های جدیدتر شهر را برگزیده اند از سختی زندگی در این مناطق چیزی نمی دانند: «برای ما دم از حفظ بافت تاریخی می زنند. اگر راست می گویند خودشان یک هفته انتهای ساباط زندگی کنند تا سختی زندگی ما را ببینند!»
در این خصوص خزائلی تاکید می کند: کاربری هایی که به فضاهای سنتی می دهیم و حضور سرمایه گذاران در آنها باید همراه با پذیرش جامعه محلی باشد، به قیمت قهر ساکنان نمی توانیم فضایی را مرمت نماییم و این اصلاًپسندیده نیست. تاکید مؤکد ما این است و به همه سرمایه گذاران هم اعلام می کنم که تلاش کنید این مساله را رعایت کنید و به جامعه محلی و رضایت آنها اهمیت بدهید و همراهی و همدلی آنها را جلب کنید.
اما این اهالی که ۵۰ سال است در کنار ساباط زندگی می کنند از رفتارها و هجمه هایی که ضد شان در فضای مجازی ایجادشده دلخورند و شعله ور شدنِ این آتش را از هیزم سرمایه گذاران خانه کسمایی می دانند.
هرچند خزائلی اعتقاد دارد که میراث فرهنگی موفقیت را تنها در مرمت آن ساباط نمی داند بلکه به عقیده ی او موفقیت در این است که عاملی باشد برای آشتی همسایه ها و ساباط و خلق فضایی که مایه مباهات و افتخار همسایه ها است نه سرافکندگی شان.
سازمانی که باید نقش واسطه ی بی طرف بین اهالی شاکی و سرمایه گذاران ناامید را داشته باشد و امیدوارانه منتظریم تا مانع از ضایع شدن حق هرکدام از طرفین شود.
به شلوغی خیابان که برمی گردم فکر می کنم ساکنان آن کنج دنج، در این هیاهوی شهر، مثل ساکنان ساحل به صدای امواج دریا عادت کرده اند، آن قدر که مادری جوان، ساکن در انتهای کوچه، درباره ساباط می گوید: «چیز خاصی نداشت؛ خراب بشه بهتره» و همسایه ی دیگری که زباله های خانه اش را مقابل درِ یکی از خانه های قدیمی و متروک کوچه می گذارد و با خودش تا سر کوچه نمی برد، معتقد است: «بهتر که خراب شد. خانه کسمایی هم اگه خراب بشه ماشین ها راحتتر رفت وآمد می کنن» ویا به قول آن مادری که به دیدن دخترش در همسایگی خانه ی کسمایی آمده: «جَوونا خونه ندارن، همان عالی قاپو و شازده حسین (ع) بعنوان میراث فرهنگی بسه. این خانه کسمایی هم اگه خراب بشه ۱۰ خانواده سقفِ بالای سر پیدا میکنن.» و اینجاست که باید پرسید برای معرفی یا فرهنگ سازی برای درک ارزش یک اثر تاریخی تابحال چه اقداماتی صورت گرفته؟ سازمان های مربوطه به فکر سختی های زندگی شهروندانِ ساکن در نزدیکی یک اثر تاریخی هستند؟ چه اقداماتی برای دلگرم کردن اهالی چنین مناطقی و ترغیب آنان به حفظ و نگهداری بافت تاریخی انجام شده است؟ حالا از شهری که هر محله اش چندین ساباط داشته کمتر از ۱۰ عدد دیگر مانده است، مسؤلان برای حفظ و معرفی آنها چه برنامه هایی دارند؟
گزارش از نفیسه کلهر
منبع: تور مسافرتی
