به گزارش تور مسافرتی یک کارشناس مرمت بناهای تاریخی اخطار داد: سودجویان و فرصت طلبان به حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند و تعدادشان هم زیاد است. این سوداگران به بافت های تاریخی صدمه زیادی وارد می کنند و با سودجویی تمام دنبال کسب درآمدهای نامشروع و دلالی در میراث فرهنگی هستند. باید با آنها برخورد جدی شود.
مجدالدین رحیمی ـ کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی ـ در گفتگو با ایسنا در ارزیابی وضعیت مرمت بناها و آثار تاریخی در ایران، سیستم ضعیف آموزش تخصصی، کمبود مدیران متخصص و باتجربه، وجود نگاه تخصصی در بودجه مرمت و تخصیص ندادن درست بودجه در مرمت بناهای تاریخی را همچون مهم ترین عوامل ناکامی مرمت بناهای تاریخی ایران دانست و اظهار نمود: متأسفانه یکی از اشکالات بزرگ در حوزه مرمت، آموزش آن است. چندین سال پیش نظام آموزشی در حوزه مرمت بر اساس استاد – شاگردی بود و از تجارب پرارزش افرادی که در حوزه مرمت کار می کردند، استفاده می شد. آموزش تخصصی و آکادمیک مرمت در ایران با شکل گیری و تأسیس مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در قسمت هایی از کاخ نیاوران شروع شد. در این مرکز، دانشجویان درس های تخصصی را از اساتیدی یاد می گرفتند که از باتجربه ترین متخصصان اجرایی و مدیریتی مرمت کشور بودند. این سیستم آموزشی اگر استمرار داشت و در لجاجت های سیاسی قرار نمی گرفت و آنرا تعطیل نمی کردند، نتیجه خوبی به همراه داشت.
او با بیان اینکه میراث فرهنگی بیشتر از هرچیزی نیازمند تربیت متخصصان دلسوز، زبده و توانمند است، اضافه کرد: هم اکنون افراد بسیاری را داریم که به نام فارغ التحصیلان رشته مرمت وارد این حوزه می شوند، درحالی که مبانی و اصول اولیه مرمت را نمی دانند و بیشتر از اینکه کمکی برای رفع مشکلات باشند بر مشکلات بناهای تاریخی هم می افزایند.
رخنه سوداگران به مرمت بناهای تاریخی
این کارشناس مرمت همینطور بیان نمود: متأسفانه خیلی از افراد که در امر مرمت حضور دارند شأنیت مرمت گر را ندارند و از نظر شخصیتی نتوانسته اند حقیقت های حوزه مرمت را درک کنند. با مرور کارنامه مرمت گرانی، چون «مرحوم باقر آیت الله زاده شیرازی» و «علی اکبر سرافراز» در گذشته می بینیم که آنها افرادی بودند که برای حفظ آثار تاریخی از خودگذشتگی می کردند و دیدگاه مادی شان غالب نبود، اما خیلی از افراد حاضر در امر مرمت امروز سوداگر شده اند و دنبال این هستند که برای به دست آوردن سود بیشتر به کم کاری و کار غیراصولی روی آورند و با صدمه رساندن به جای مرمت اصولی آثار تاریخی، پولی به جیب بزنند. در واگذاری کار مرمت به مرمت گران ذی صلاح نباید مناقصه متعارف و مانند راه اندازی ساختمان و راه سازی رفتار شود. مرمت یک کار هنری و حساس است، وقتی به افراد سودجو، نااهل و فاقد تخصص سپرده شود خیانت به اثر تاریخی و بیت المال است. وقتی گواهی صلاحیت مرمت به شخص یا شرکتی داده می شود باید نگاهی متفاوت در ارزشیابی داشت. کارهای مرمتی حساس را نباید برای اجرا به مناقصه گذاشت. سیستم ارجاع کار مرمت به بخش خصوصی باید بازبینی شود و این روش موجود تغییر کند. نظام فنی و اجرایی مرمت میراث فرهنگی با نظام فنی و اجرایی راه و ساختمان سازی بسیار متفاوت می باشد.
رحیمی اظهار داشت: زمانی که نظام آموزشی مرمت دارای اصول منطقی بود افرادی را بعنوان مدرس می آوردند که تخصص و تجربه لازم را داشته باشند، اما حال که این قضیه از هم پاشیده است هر کسی به خودش اجازه می دهد بدون داشتن تخصص و تجربه لازم به حوزه مرمت وارد شود. در خیلی از مراکز افرادی مرمت را آموزش می دهند که مفهوم درست مرمت را نمی دانند، توالی منطقی مرمت را درک نمی کنند و در بعضی مواقع شاهدیم که در بعضی آثار تاریخی به اسم «مرمت» مداخلاتی غیراصولی می شود که جبران ناپذیر است.
او ضمن اشاره به اینکه مدیریت از مباحث دیگری است که در امر مرمت نقش مهمی دارد، بیان نمود: در این مبحث بیشتر اوقات شاهد تصمیم گیری هایی هستیم که با دیدگاه تخصصی و دل سوزانه همراه نیست و اعمال سلیقه و نداشتن دیدگاه تخصصی منجر به وقوع فاجعه در حوزه مرمت بناهای تاریخی می شود. همه ما در مقابل میراث فرهنگی مسؤول هستیم و باید امانت داران خوبی باشیم، اما شاهدیم که برخی مواقع در محافظت از میراث فرهنگی تصمیم سازی و تصمیم گیری اصولی صورت نمی گیرد. زمانی که مدیر تخصص لازم را نداشته باشد و از تیم های مشورتی متخصص کمک نگیرد، رفتارها و بودجه ها در راه بهینه ای خرج نمی گردد و همین بودجه جزئی مرمت هم اتلاف می شود.
بودجه مرمت را اصلاح کنید
کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی یکی دیگر از مشکلات این حوزه را توجه به نگاه تخصصی در تخصیص بودجه مرمت دانست و اظهار داشت: در حوزه مرمت باید ابتدا بودجه تهیه طرح مرمت داده شود و بعد از تهیه طرح مرمت، بودجه اجرایی تخصیص داده شود و اجرای مرمت بدون طرح مصوب باید ممنوع شود. یکی از معضلاتی که در این عرصه وجود دارد، سیستمی است که بر تخصیص بودجه برای مرمت بناهای تاریخی حاکم است. هم اکنون سیستم بودجه برای مرمت بناهای تاریخی به صورت سال مالی است. نهادهای نظارتی بر ادارات متولی مرمت فشار می آورند که اگر برای مرمت بنایی بودجه ای در نظرگرفته می شود باید تا تاریخی که تعیین می کنند، این بودجه خرج شود وگرنه این پول برگشت می خورد. برخی مسؤولان هم به همین بهانه مرمت را به هر طریقی حتی به صورت شتاب زده و غیراصولی انجام می دهند و برخی مدیران هم ترجیح می دهند از خیر این بودجه بگذرند و آنرا برگشت دهند؛ چونکه می دانند انجام پروژه مرمت بناهایشان مثلاً در بازه زمانی دو ماهه صورت نمی گیرد.
او اضافه کرد: این درحالی است که در دهه ۶۰ چنین مشکلاتی در زمینه بودجه مرمت نداشتیم. بودجه مرمت سنواتی بود، یعنی این بودجه را سر فرصت و طبق اصول برای مرمت بناهای تاریخی هزینه می کردند و در نهایت هر زمان که پروژه تکمیل می شد، سندهای نهایی آنرا تنظیم و ارسال می کردند. اینکه بودجه بندی بدون توجه به طرح مرمت به صورت قطره چکانی و محدود تخصیص یابد، یک مشکل جدی است و باید اصلاح گردد. مگر کل اعتبارات بودجه سالانه مرمت چقدر است که تخصیص آنرا ناقص انجام می دهند؟ باید محدودیت زمانی برای بودجه های مرمت برداشته شود. سیر اداری تصمیم سازی و تصمیم گیری درباره مرمت بنای تاریخی در ادارات ما زمان بر است و با چنین تفکری در بودجه ریزی و سیستم سال مالی اقامات مطلوبی پیش نمی رود.
رحیمی که دارای نشان هنرمند درجه سه رشته مرمت ابنیه تاریخی است، افزود: مشکل دیگری که در این سیستم وجود دارد این است که امکان دارد تنها بخشی از بودجه مورد نیاز برای مرمت بنایی تاریخی تخصیص داده شود و تمام بودجه ای که برای مرمت یک اثر تاریخی لازم است، فراهم نشود و این مسأله به بنای تاریخی صدمه جدی می زند. به صورت مثال با بودجه اندک، مرمت یک بنا را آغاز می کنند، بخش هایی از بنا را دست کاری می کنند و با آخر بودجه، ادامه مرمت را رها می کنند، اما مگر میتوان یک بنای درحال مرمت را رها کرد؟ در وضعیتی که بنا را دست کاری کرده اند!؟ اگر وقفه ای در ادامه کار رخ دهد آن اثر بیشتر صدمه می بیند و این از مشکلاتی است که به دلیل بی توجهی به حقیقت های بودجه ای در حوزه مرمت اتفاق می افتد. وقتی طرح مرمت مصوب وجود داشته باشد باید بر مبنای اولویت بندی ها و توالی تعیین شده عملیات اجرایی را آغاز کرد و بر آن اساس به آنها بودجه اختصاص داده شود و کماکان تا به انتها رسیدن کامل عملیات تعیین شده در طرح مرمت مصوب، بودجه لازم در موعد مقرر تخصیص و ابلاغ شود تا خللی بر اثر تاریخی وارد نشود.
او اظهار داشت: در مجموع برای رفع مشکلات در این سه مبحث، باید کارشناس تربیت شود، مدیریت تخصصی داشته باشیم و برای مرمت میراث فرهنگی بودجه مطلوب و واقع بینانه تعیین نماییم. برای این منظور هم افرادی در بدنه موجود وزارت خانه و ارادت کل استان ها هستند که می توانند این رسالت مهم را نهادینه کنند. در حوزه مرمت اصلا بحث شهرت فردی در بین نیست، چه بسا افرادی هستند که با کم ترین حقوق و بدون داشتن حاشیه امن شغلی برای میراث فرهنگی این کشور از خودگذشتگی می کنند. پاسداری و نگه داری از میراث فرهنگی کار بسیار دشواری است و نباید اجر کسانی که با از خودگذشتگی پاسدار این میراث هستند، پایمال شود؛ باید از آنها حمایت و قدردانی شود. گاهی بی توجهی و نادیده گرفتن این افراد سبب می شود از این امر دل سرد شوند، در حالیکه این دل سردی آفت است.
این کارشناس مرمت با بیان اینکه صدور حکم برای مرمت بناهای تاریخی همچون اقدامات مثبتی بوده که در حوزه مرمت انجام شده است، توضیح داد: با صدور حکم مرمت هیچ کس حق ندارد بدون حکم در یک بنای تاریخی مداخله کند. امیدوارم این قضیه رها نشود و ادامه داشته باشد و برای هرگونه اقدام مداخله گرانه با عنوان مرمت، بازسازی، احیاء و… حکم مرمت صارد شود. در غیر این صورت یگان حفاظت میراث فرهنگی باید با این مورد برخورد کند، حال متخلف هر کسی که می خواهد باشد از مدیرکل گرفته تا پیمانکار یا مالک. با رعایت این قوانین جلو اقدامات خودسرانه در مرمت گرفته می شود و عملیات مرمت یک بنای تاریخی منطبق بر برنامه ریزی های لازم انجام می شود. نکته بسیارحائز اهمیت در این مورد این است که شورای فنی و افراد صادرکننده حکم مرمت باید دارای تجربه، تخصص و واجد صلاحیت های لازم باشند تا این چرخه به درستی به کار خود ادامه دهد.
قربانیان مرمت
رحیمی درباره تغییر کاربری بناهای تاریخی که با هدف احیای آنها انجام می شود، اما گاه معضلاتی به همراه دارد که هویت بنا را دگرگون می کند، اظهار داشت: احیا و تغییر کاربری بنای تاریخی مبحث کاملا پیچیده ای است. نمی توان به آسانی اجازه داد که با هر کاربری که سودجویان دنبال می کنند احیا صورت گیرد. زمانی که می خواهیم مبحث احیا را آغاز نماییم باید در ابتدای امر امکان سنجی های تخصصی را انجام دهیم و با احترام به شأن اثر و توجه به قابلیت ها و حقیقت نگری به سراغ احیا و تغییر کاربری رویم، اما متأسفانه این میان هم سوداگری وجود دارد؛ افرادی هستند که به بهانه احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی، با هدف بالا بردن بهره برداری های مالی خود از بنا تاریخی مداخلاتی گسترده در آن می کنند که پایداری و بقای اثر را در بلندمدت خدشته دار می کند و یا مداخلاتی در بناهای تاریخی می کنند که برگشت پذیر نیست، برای مثال حمام تاریخی را چنان تغییراتی می دهند که به رستوران سنتی تبدیل کنند، آن وقت هم که کارشان به اتمام رسید متوجه می شوند که کسی از آن تغییر کاربری، استقبال نمی نماید. در چنین وضعیتی شأنیت بنا زیر سوال می رود و حتی در خیلی موارد بودجه ای که صرف شده سوخت می شود، چونکه بنا توانایی ایفای نقش جدید را ندارد.
او اضافه کرد: گاهی بخش خصوصی در فرایند تغییر کاربری و احیا، آن قدر در بناهای تاریخی مداخله می کند که بنا هویت تاریخی خویش را از دست می دهد. چه اشکال دارد اولویت در احیا، حفظ کاربری اصیل تعیین شده اولیه بنا باشد؟ چه ایرادی دارد با رعایت اصول بهداشتی، حمام تاریخی را همان حمام تاریخی احیا کنیم؟ کاروان سرا با حداقل مداخله با حفظ سنت ها به اقامتگاه بوم گردی احیا شود؟ مسأله این است اگر کسی هتل مدرن می خواهد به اقامتگاه بوم گردی نیاز ندارند، چرا هتل جدید نمی سازند؟ زیبایی و ارزش بنای تاریخی به اصالت آن است. خیلی از افرادی که با عنوان مرمت گر در بنای تاریخی مداخله می کنند، مفهوم مرمت را به واقع نفهمیده اند و به حفظ اصالت و امانت داری توجه نمی کنند.
رحیمی در عین حال خاطرنشان کرد: ما خط قرمزهایی برای آثار فاخر داریم که اجازه احیا و تغییر کاربری به آنها داده نمی گردد، اما با عنایت به اینکه ایران کشوری با پیشینه تاریخی فراوان است و بناهای تاریخی زیادی در آن وجود دارد، درباره خیلی از آنها سخت گیری وجود ندارد. تعداد زیادی از خانه ها، حمام ها و کاروان سراهای تاریخی قربانی این روند شده اند و برای اینکه از آنها بهره برداری کنند، هر بلایی سرشان می آوردند.
او افزود: از طرفی، گاهی شاهدیم مالک یک بنای تاریخی، بخش خصوصی است و با عنایت به نبود حمایت های دولتی علاقه ای به هزینه و حفظ اثر ندارد و این یکی از عواملی است که به متروکه و مخروبه شدن بناهای تاریخی می انجامد. دولت باید در امر مرمت بناهای تاریخیِ دارای مالک خصوصی، مشارکت کند و تا حد امکان از آنها حمایت های مختلفی به عمل آورد. حتی مالکانی داریم که خودشان به بنا صدمه می زنند تا مجوز خروج از لیست میراث ملی را بگیرند و اثر را تخریب کرده و ساخت وساز جدید راه اندازی کنند. از این قبیل اتفاقات زیاد است و پیشگیری از آن درایت، تیزبینی و هوشیاری مدیران میراث فرهنگی را می طلبد.
این کارشناس مرمت تصریح کرد: یکی از اصلی ترین دغدغه های مسؤولان باید این باشد که تمام بناهای تاریخی و آثار ثبت شده در لیست میراث ملی را به صورت دوره ای و مستمر رصد کنند، تحت نظر داشته باشند و با بررسی گزارش های ادواری اولویت های اقدامات حفاظتی و مرمتی را تعیین کنند تا ارزش آنها حفظ شود و صدمه ای به آنها وارد نشود. تلاشهای این مسؤولان باید در جهت محافظت از تمام آثار تاریخی فراهم گردد، نه اینکه فقط آثار شاخص را مرمت نماییم و به سایر آنها بی توجه باشیم. در این صورت از وقوع بحران و فاجعه در بناهای تاریخی و میراث فرهنگی پیشگیری می شود. به راستی حفاظت پیش گیرانه باید اولویت اصلی متولیان میراث فرهنگی کشو باشد. باید تا حد امکان علاج واقعه را پیش از وقوع کرد.
مسؤولان بی توجه جریمه شوند
این کارشناس مرمت در ادامه درباره سهل انگاری هایی که در حفاظت از بناهای تاریخی می شود، اظهار نمود: در خیلی از موارد مسؤولان به وضعیت یک بنا در مراحل اولیه رسیدگی نمی کنند و صبر می کنند یک بنا صدمه جدی ببیند تا اقدامی برای محافظت از آن انجام دهند. باید با این مسؤولان برخورد شود و حتی آنها را جریمه کنند تا متوجه شوند باید با یک بنای تاریخی چگونه برخورد کنند.
به قول او، با رصد دوره ای و تهیه گزارش های تخصصی ادواری از وضعیت بناهای تاریخی و با هزینه هایی خیلی کم، اما بموقع میتوان از وقوع صدمه و حوادث جدی جلوگیری کرد و از خیلی از بناهای تاریخی محافظت کرد. این میان، امکان دارد افرادی مسؤول شوند که خیلی هم دل سوز هستند، اما تخصص و آگاهی لازم را برای ارزیابی بنا ندارند و همین مبحث هم باعث چنین رخدادهایی می شود.
رحیمی بیان نمود: بناهای تاریخی مانند افراد سال خورده که احتیاج به چکاپ و آزمایش های دوره ای دارند باید به صورت دوره ای توسط کارشناسان متخصص میراث فرهنگی مورد بازدید و بازرسی قرار بگیرند. خیلی از آثار ثبت شده در لیست میراث ملی به علت همین بی توجهی ها صدمه جدی دیده اند.
ناکامی صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی
کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی با بیان اینکه راه اندازی صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی قدم مثبتی در حوزه مرمت بناهای تاریخی بوده که به سرانجام نرسیده است، اظهار داشت: مهندس علی اکبر تقی زاده بنیانگزار صندوق احیا بود. ایشان با معرفی «طرح پردیسان» اقدامات ارزشمند ای انجام داد که باید قدردان او باشیم. شروع خوبی با طرح پردیسان رقم خورد و آثار شاخص زیادی همچون باغ شاپوری شیراز حفظ و احیا شد، اما متأسفانه با تغییرات سیاسی و مدیریتی، این طرح به نتیجه نرسید. آن قدر صندوق را شلوغ کردند و بخش های دیگری به آن اضافه کردند که مانع عملکرد درست این طرح شدند. این الحاقات به صندوق احیا اصلا معنایی ندارد و باید هر کدام از حوزه هایی که به این صندوق اضافه شده، سرجای خودش قرار گیرد تا هدف تعیین شده به سرانجام برسد. اگر این پروژه به صورت تخصصی بر محور حفظ، احیاءپ و مرمت بناهای تاریخی ادامه داشت، خیلی موفق تر بود. سرمایه گذارها زمانی می توانند جرأت و رغبت کنند به سمت بناهای تاریخی بیایند که بدانند یک چارچوب منظم فکری در این قضیه وجود دارد.
یک اخطار و یک تذکر
وی در بخش دیگری از این گفتگو به ضرورت توجه به پیشکسوتان مرمت و تاثیر وجود آنها در این عرصه تصریح کرد و اضافه کرد: امیدارم مسؤولان کاری نکنند که بسیاری از افرادی که در حوزه مرمت تجارب باارزشی دارند، این حوزه را رها کنند و بروند. این یک اخطار جدی است. افرادی هستند که به خاطر بی توجهی ها و رفتارهای خصومت آمیز برخی مدیران سیاسی از عرصه مرمت خداحافظی کردند و رفتند. باید زمینه را باردیگر بگونه ای فراهم نماییم که منش مرمتی پیشکسوتان در جامعه مرمت گران جدید به وجود آید و لااقل دوره های تخصصی و نشست های کارشناسی و همایش های تخصصی لازم برای آنها فراهم گردد تا با تشریک تجارب و هم اندیشی در تعالی این دست اندرکاران فرهنگ و هنر کشور گام هایی اصولی برداشه شود.
رحیمی با این تذکر که درباره ورود بخش خصوصی به حوزه مرمت باید خیلی مراقب باشیم، اظهار نمود: دو گروه در بخش خصوصی داریم؛ گروه اول بسیار دلسوز و باارزش هستند که با اهداف خیرخواهانه بدون چشم داشت مالی به پشتیبانی از مرمت بناهای تاریخی اقدام می کنند که باید پیدایشان نماییم و از آنها یاری بطلبیم، اما گروه دوم سودجو و فرصت طلب هستند که باید با این گروه مقابله نمود. متأسفانه هم اکنون این گروه در حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند و تعدادشان هم زیاد است. این گروه سوداگر به بافت های تاریخی صدمه زیادی وارد می کنند و با سودجویی تمام دنبال کسب درآمدهای نامشروع و دلالی در میراث فرهنگی هستند که باید با آنها برخورد جدی شود. همان گونه که در بافت تاریخی شیراز مشغول سودجویی و نابودی بافت تاریخی هستند و باید با آنها مقابله جدی شود.
