خراسان رضوی تعزیه نامه، به مفهوم متنی است که تعزیه گردان برای اجرای تعزیه جمع آوری کرده یا می نویسد و قبل از شروع تعزیه در اختیار شبیه خوان ها قرار می دهد. تعزیه در گذشته بطور معمول بصورت اشعار عامیانه توسط شاعران گم نام و تعزیه گردانان بوده است و پیشینه سرایش آنرا می توان به سالهای میانی سده دوازدهم هجری نسبت داد. همین طور زمینه پیدایش و تکامل تعزیه ها را نیز باید در مرثیه ها جست وجو کرد.
سرایش مرثیه با موضوع واقعه عاشورا و کربلا از گذشته های دور مرسوم بوده است. اما شروع مرثیه سرایی با مفهوم مشخص و به شکل گسترده به سده نهم مربوط می شود. همچون مرثیه سرایان نامدار می توان به رفیعای قزوین، کمال غیاث شیرازی، ابن حسام قهستانی، باباسودایی ابیوردی، تاج الدین حسن تونی سبزواری، لطف الله نیشابوری و کاتبی ترشیزی اشاره نمود اما محتشم کاشانی با ترکیب بند خود از جایگاه و شهرت ویژه ای در این خصوص برخوردارست. برای اینکه او با سرودن ترکیب بند مشهور خود سبب شد مرثیه سرایی در ایران رواج بیشتری پیدا کند و در عهد قاجار به اوج خود رسد.
منابع داستانی تعزیه ها غالبا کتاب های مقاتل و حماسه های دینی، احادیث و روایات بوده اند. همچون شاعرانی که دراین زمینه تلاشی باارزش کرده اند می توان میرزا نصرالله اصفهانی (شهاب) را نام برد که در دوره ناصرالدین شاه و به تشویق امیرکبیر به جمع آوری و تکمیل اشعار تعزیه قبل از خود پرداخت و تعزیه هایی نیز به نگارش درآورد که تعزیه مسلم، همچون آنها محسوب می شود. از دیگر شاعران می توان به محمدتقی نوری و سیدمصطفی کاشانی (میر عزا) نیز اشاره نمود. کاشانی خود تعزیه گردانی به نام بود و «تعزیه حر» به او نسبت داده شده است.
«تعزیه دوره» به مفهوم نمایش چندین دستگاه تعزیه بصورت هم زمان توسط چندین گروه تعزیه خوان در یک محل یا محل های مختلف است، به شکلی که زمان نمایش ها زمانی با تاریخ وقوع حوادث مطابقت داشته باشد.
شیوه کار بدین ترتیب است که گروه نخست بعد از پایان دادن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می رود و در آنجا همان دستگاه را تکرار می کند و دسته دوم جای آنرا گرفته و دستگاه دیگری را به نمایش در می آورد. آنگاه گروه نخست بعد از به انتها بردن کار در محل دوم به محل سوم می رود و گروه دوم نیز که کار خودرا در محل یکم اختتام بخشیده جای گروه نخست را در محل دوم می گیرد. حالا گروه تازه سوم جای گروه دوم را در محل نخست می گیرد و بدین سان چندین دستگاه تعزیه بصورت هم زمان به نمایش در می آید. در مقابل نوع تعزیه ای که بطور معمول در جایی بصورت ساکن برگزار می شود، برخی «تعزیه زمینی» می نامند.
«تعزیه زنانه» نوع دیگری از تعزیه است که این نوع، نمایشی است که زمانی زنان در آن به ایفای نقش می پرداختند و مخاطب آنها نیز زنان بوده اند. بنظر می رسد که این نوع تعزیه با حمایت و همت قمرالسلطنه، دختر فتحعلی شاه و سپس عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه شکل گرفته و چون جنبه خصوصی و اشرافی داشت، عمومیت و توسعه نیافت. این تعزیه ها بطور معمول در فضای حیاط ها یا تالارهای بزرگ خانه ها اجرا می شده است. بازیگران این نوع از تعزیه خوانی، شبیه خوان های زنی بودند که «ملا» نامیده می شدند و قبل از آن در مجلس های زنانه روضه می خواندند و یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند.
این زنان نقش مردان مجالس مختلف را نیز بازی می کردند. درون مایه های این تعزیه ها نیز مانند مضامین تعزیه معمولی بوده، با این تفاوت که قهرمان های اصلی این نوع از تعزیه ها بیشتر شامل خانم ها می شده است. تعزیه زنانه تا میان عهد قاجار گاه در خانه های اشرافیان اجرا می شد و به مرور زمان تا اواخر این دوره از میان رفت.
«تعزیه مضحک» نیز تعزیه ای شاد با محتوایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین است. در این تعزیه «غلو» نقش مهمی دارد و در تمام جنبه های آن دیده می شود. اگر اولیاخوانی در این تعزیه ها نقش داشته باشد، حضورش در گفتار و رفتار همراه با متانت است، در صورتیکه دیگران به شکل مضحک نقش ایفا می کنند و شادی می آفرینند. قنبر یا غلام حبشی در هیأت «سیاه» در این تعزیه ها بازی جالب و پرطنزی داشته است. این مجالس اغلب به گونه ای تجملاتی برگزار می شده است و همچون تعزیه های مضحک می توان از مجلس شهادت یحیی بن زکریا نام برد. این نوع تعزیه ها بطور معمول در جمعه ها، عیدهای مذهبی و جز پنج روز دوم از دهه محرم بصورت درآمدی بر یک واقعه اصلی اجرا می شده است.
منبع: تور مسافرتی
