به گزارش تور مسافرتی، مردی ساده لوح و زودباور که ماجراهایش از شیرین ترین حکایت ها و داستان های طنز مردم است، یکی از مشهورترین شخصیت های لطیفه های ایرانی در فرهنگ شفاهی معاصر است که حضورش در ادبیات عامه ایران قدمت چندانی ندارد. حالا روایت او در لیست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
به گزارش تور مسافرتی به نقل از ایسنا، «روایت ملانصرالدین» در هفدهمین کمیته بین دولت های میراث ناملموس یونسکو به نام جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان ثبت جهانی شد. این در حالی است ملانصرالدین را شخصیتی داستانی و بذله گو در فرهنگ عامیانه ایرانی، افغانستانی، ترکیه ای، ازبکی، عربی، قفقازی، هندی، پاکستانی و بوسنی می دانند.
با این حال، محمد جعفری قنوانی– پژوهشگر فرهنگ عامه با تکیه بر اینکه ملانصرالدین ایرانی نیست، می گوید: ۱۳۰-۱۴۰ سال است که این شخصیت به فرهنگ عامه مردم ایران وارد شده است.
احمد مجاهد – نویسنده و پژوهشگر – نیز در مقدمه «جوحی» (از اعلام طنز قرن اول و دوم هجری) -(انتشارات دانشگاه تهران: ۱۳۹۰. تهران) می نویسد: «در هر زمان و مکانی مردمانی بوده اند که به بذله گویی و مطایبه و گفتن لطائف و مزاح و طرفه گویی و بیان هزل و ظرافت و طنز و فُکاهت و مُجون و نکته دانی و نغزگویی و ایراد نوادر مشهور بوده اند، و مردمان سخنان و حکایات آنان را برای یکدیگر نقل می کرده اند، بدون اینکه در صحت و سقم آنها بحث کنند. مانند گل خوش بو و رنگی که مردم از استشمام آن لذت می برند، بدون اینکه بدانند چه کسی آنها را کِشته است و چه کسی پرورش داده است و اصل آن از چه زمینی بوده است. بعدا کلمات و حالات این اشخاص بابی در ادبیات شد و ادبی و نویسندگان خود نیز سخنان و حکایتی جعل کرده اند و به صاحبان نوادر نسبت داده اند.
این نوادر در زبان ها می چرخد و به سرزمین ها می رود و موجب تسلیت خاطر مردم از غم ها و غصه ها می شود، و در هر سرزمین مطابق فرهنگ آنجا تغییراتی پیدا می کند.
این طنز و هزل و نوادر، مشترک بین همه ملت ها در همه زمان هاست. و ممکنست بدون اینکه از هم گرفته باشند، از باب توارد خاطر و فکر هم باشد. همین طور بعضی نوادر که هاول جلاس (جحای آلمانی) که در قرون وسطا بوده است نقل می کنند، مطابقت دارد با آنچه از لقمان حکیم و جحا (خوجه نصرالدین رومی) نقل شده است».
مجاهد با بررسی حضور «جحا» در ادبیات عرب، و با اشاره به اینکه «بعضی گمان دارند که لفظ «خوجا، خواجه»، تحریف دیگری از لفظ جحا باشد.» می نویسد: عبدالستار احمد فراج محقق معاصر عرب می گوید: « نوادر جحا که در اواخر قرن چهارم هجری ترتیب یافته بود، در قرن های پنجم و ششم به زبان ترکی عثمانی انتقال یافت. دلیل اینکه نوادر خوجه نصرالدین از جحای عربی است، این است که اغلب نوادر خوجه نصرالدین صبغه عربی دارد و همین طور ممکنست که بوسیله زبان فارسی به زبان ترکی انتقال یافته باشد.»
مجاهد در این کتاب با ادعای اینکه ترکان عثمانی این گنج و میراث عربی را که شامل مُلَح و نوادر است مباح خود دانستند، نوشته است: «اولین کتابی که درباره ی حکایت خوجه نصرالدین چاپ شده به سال ۱۸۳۷/۱۲۵۳هـ ق است که شامل ۱۲۵ حکایت است. در این کتاب، حکایاتی از نصرالدین با چنگیزخان مغول متوفای ۶۲۴ هـ، نقل کرده اند و همین طور حکایاتی با تیمور لنگ، متولد ۷۳۷ و متوفی ۸۰۷هـ. ایراد و اشکالی که این جا وارد است این است که: وقتی چنگیز مرد، خوجه نصرالدین ۱۹ ساله بود، و مستعبد است وی دراین سن و سال با چنگیز حکایاتی داشته باشد. و از طرفی، نصرالدین ۵۰ سال پیش از تولد تیمور لنگ مرده بود و نمی تواند با تیمور ملاقاتی داشته باشد.»
مجاهد با تاکید براین که حکایات جحا را برای نخستین بار ترکان عثمانی در ۱۴۵ سال پیش (۱۲۷۸ ق) به زبان عربی تألیف کردند و نام مجعلولی به نام خوجا نصرالدین بر آن نهادند، می گوید: «از نظر تاریخی هیچ شکی نیست که شخصی به نا جُحا بوده است؛ «جحای ترکی که مسلما به خوجه نصرالدین است، صدها حکایت به او منسوب است و در دست ما کتابی است به ترکی شامل حکایات خوجه نصرالدین که سه سال ۱۳۲۸ هجری در ۲۵۵ صفحه چاپ شده است. که از این کتاب معلوم می شود که خوجه نصرالدین شخصی است که در آسیای صغیر رشد کرده است، در جایی که فرقه های دراویش در آنجا پراکنده بوده اند. و درآنجا حکام ظالم بوده اند، و مردم برای خلاصی از ستم حکام، به نصر الدین پناه می برده اند و از او کمک می خواستند، و خوجه نصرالدین هم با هزل و وعظ رفع شر از مردم می کرده است».
«خوجه نصرالدین در شهر آق شهر صاحب ضریح و مقبره است و مشهور به داشتن کرامات که مردم به زیارت او می روند.»
این پژوهشگر در بخش دیگری از متن خود آورده است: «کتاب ملانصرالدین از کشور مصر که در تصرف دولت عثمانی بوده به ایران آمده است. نگارنده(مجاهد) ضمن تحقیقات به این نتیجه رسیدم که چاپ های خوجه نصرالدین که در مصر دوره عثمانی و کشور ترکیه چاپ شده عموما و به ویژه اولین چاپ آن که ذیلا خواهد آمد، به نام خوجا نصرالدین است، اما وقتی به ایران رسید نخستین ترجمه آن به زبان فارسی در سال ۱۲۹۹ ق (معادل ۱۲۶۰ شمسی حدود- ۱۴۰ سال) به نام «مطایبات ملانصرالدین» چاپ شد، و از همین زمان به بعد هرچه ملانصرالدین در ایران چاپ شده است به نام ملانصرالدین است واین امر به خاطر دو مسئله بود:
الف: یکی اینکه کلمه «خوجا» در گوش و زبان فارسی زبانان ثقیل بوده، در ترجمه بجای آن کلمه «ملّا» را گذاشته اند.
ب: دیگر اینکه پیش از تألیف و به وجود آمدن کتاب ملانصرالدین، حکایات بسیاری نظیر حکایات ملانصرالیدن به نام مطلق «ملا» و «آخوند» در کتب ادب فارسی رایج بوده و این کلمه سابق آشنایی در ادبیات فارسی داشته، به همین جهت در وقت ترجمه، کلمه «ملا» را بر روی این کتاب گذاشته اند. اما اینکه چرا مولف اولیه کتاب نام «نصرالدین» را جهت قهرمان داستان ها انتخاب نمود، نظرات زیر محتمل است:
اولا در هر حال می بایست یک نام جهت پیاده کردن حکایت انتخاب می کرد. در ثانی، احتمال دارد شخصی به نام نصرالدین بوده و افعالی ساده لوحانه از او سر زده، بعدها مردم هم طبق معمول حکایاتی بر آن افزوده اند.
ثالثا، ادبیات و فرهنگ هر کشور آب و هوای مخصوص به خودرا دارد. بطورمثال عرب ها بطور معمول اسطوره های بزمی و رزمی خودرا با کنیه «ابو» یاد می کنند که اکنون هم مرسوم می باشد. ظاهرا در فرهنگ ترکان عثمانی که برمبنای بنیادگرایی اسلامی تأسیس شده بود، لقب «الدین» بر روی اشخاص غلبه داشته، از این جهت نام «نصرالدین» را به عنوان یک نماد فکاهی انتخاب نموده اند.»
حکایت های اولیه که از ملانصرالدین در ایران منتشر شده
بر اساس اطلاعاتی که احمد مجاهد در این کتاب آورده است، قدیمی ترین و نخستین چاپ کتاب ملانصرالدین در ایران، «مطایبات ملانصرالدین» است که بدون ذکر نام مولف در سال ۱۲۹۹ ق/۱۸۸۱ م در ایران انتشار یافته است. این کتاب شامل ۲۱۲ مطایبه و ۴ لطیفه الحاقی است که در قطع جیبی منتشر وچندبار نیز بعدا چاپ شده است. این کتاب ترجمه کتاب «نوادر الخوجه نصرالدین افندی جحاالرومی» بدون ذکر نام مولف، به زبان عربی است.
دومین کتاب «ملانصرالدین» تألیف محمد رمضانی است که چاپ اول آن به سال ۱۳۱۵ خ/۱۹۳۶م و در قطع رقعی بوده است. این کتاب ۵۹۳ حکایت را شامل می شود که در این چاپ بیشترین حکایت ملانصرالدین به فارسی در بین چاپ های ایران آمده است. و در نیم قرن اخیر هر چه ملانصرالدین در ایران چاپ شده است برگرفته از این چاپ است. رمضانی از کتاب «لطایف خواجه نصرالدین» به ترکی چاپ کتاب خانه اقبال که ظاهرا مولف کتاب «بهایی» بوده بهره برده است.
همچنین «انیس البیعارین» یا کتاب ملانصرالدین. ترجمه از عربی به فارسی توسط محمدباقر مشهور به مرشد کرمانی، مورخ ۱۳۰۲ ق/۱۸۸۴م است که همراه با خسرو و شیرین شعله تبریزی انتشار یافته است. نسخه کتابخانه مجلس شورا (بهارستان) به شماره ثبت ۸۷۲۷۰ نگهداری می شود. این نسخه ۱۸۶ حکایت جحا به فارسی ترجمه شده و در آخر نیز افتادگی دارد.
البته باید تصریح کرد: مصطفی پورعلی – مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی- با اشاره به اینکه ثبت یک عنصر در لیست میراث جهانی ناملموس برای هیچ کشوری ایجاد مالکیت نمی کند، می گوید: از نظر یونسکو در زمینه ثبت جهانی میراث ناملموس، «خاستگاه» اهمیتی ندارد. اثبات اینکه یک عنصر در ابتدا در کدام کشور خلق و بعدها به کشور دیگری منتقل شده، از دید یونسکو هیچ حقوق و امتیازی برای کشور مبدأ ندارد، چون میراث ناملموس توسط حاملان و مجریان به هر نقطه دنیا حرکت می کند و همه کشورها می توانند میراث ناملموسی را که در کشورشان زنده است، ثبت کنند.
